Τώρα που καταλάγιασε ο αχός με αφορμή τη φωτογράφιση της Νατάσσας Μποφίλιου στο Λονδίνο για λογαριασμό οίκου μόδας, μπορούμε να δούμε το γενικότερο ζήτημα ψύχραιμα και αποστασιοποιημένα. Γιατί εκτός από τους ανθρωποφαγικούς καβγάδες που στήθηκαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δημοσιεύτηκαν και κάμποσα κείμενα, τα οποία ερεθίζουν το μυαλό αντί να θρέφουν τον φανατισμό.
Το ερώτημα αν νομιμοποιείται κάποια ή κάποιος να δηλώνει πάρα πολύ αριστερός και ταυτόχρονα να φωτογραφίζεται σε στάσεις «αντεπαναστατικές» μεταφέρει τη συζήτηση στον χώρο της ηθικής. Δηλαδή στον λόγο που καθορίζει το αν οι πράξεις μας είναι σωστές ή λανθασμένες με βάση κάποια κριτήρια. Με αυτό κατά νου, αξίζει τον κόπο να βάλουμε στο αναλυτικό μικροσκόπιο μια ιδιότυπη δική μας εκδοχή: το περιβόητο «ηθικό πλεονέκτημα» της ελληνικής Αριστεράς. Οχι υποχρεωτικά για να το απορρίψουμε, αλλά για να δούμε τι σημαίνει ακριβώς.
Εχω την εντύπωση ότι για τους αριστερούς, η ηθική ανωτερότητα συνδυάζεται με κάτι άλλο, εξίσου σημαντικό, το οποίο έχει γίνει και πολύ της μόδας τελευταία: πιστεύουν ότι βρίσκονται στη «σωστή πλευρά της ιστορίας». Ομως εδώ σκοντάφτουμε στο εξής πρόβλημα: ο ίδιος ο Μαρξ ειρωνευόταν τους τότε σοσιαλδημοκράτες επειδή έριχναν το βάρος στην ηθική, αγνοώντας την αναγκαιότητα της ιστορικής νομοτέλειας που υποτίθεται ότι θα μας οδηγήσει στην αταξική κοινωνία. Δυστυχώς ή ευτυχώς, η συνύπαρξη των ηθικών αρχών με τη λογική της ιστορίας δεν είναι απλώς προβληματική· είναι αθεράπευτα αντιφατική.
Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν αξίες, στο όνομα των οποίων μπορούμε και πρέπει να απορρίψουμε τα όσα ισχύουν σήμερα. Στην προκειμένη περίπτωση, αν θεωρήσουμε ηθικό πρόταγμα τη μάχη κατά της εκμετάλλευσης και της αδικίας, η στάση των αριστερών θα παραμείνει η ίδια, αλλά ταυτόχρονα θα απαλλαγεί από την έννοια της ιστορικής αναγκαιότητας που σε τελική ανάλυση ευθύνεται για τα τραγικά σφάλματα που σημάδεψαν τον ερεβώδη «υπαρκτό» σοσιαλισμό. Σηκώνει μεγάλη συζήτηση, αλλά δεν είναι της παρούσης.
Βάζοντας κατά μέρος τις θεωρητικολογίες για να μιλήσουμε συγκεκριμένα, η στάση της Αριστεράς στην Ελλάδα είναι ένα περίεργο μείγμα συστατικών που αλληλοαπωθούνται. Από τη μια διατηρεί σε κάποιο μέτρο τη μαρξιστική της ταυτότητα, χωρίς όμως να προβληματίζεται για το τι μπορεί να σημαίνει κάτι τέτοιο. Στο μη μακρινό παρελθόν, η επίκληση του Μαρξ ήταν σχεδόν υποχρεωτική· σήμερα σπανίζει, για να μην πω ότι είναι υπό εξαφάνιση, και κανείς δεν αισθάνεται την υποχρέωση να το επισημάνει ή να το δικαιολογήσει. Από την άλλη, η Αριστερά μιλάει τη γλώσσα της ηθικής, δηλαδή μας υπενθυμίζει συνεχώς το ηθικό της πλεονέκτημα χωρίς, όπως είδαμε, να αποτελεί θέμα συζήτησης αν η ηθική προσέγγιση είναι συμβατή με τους νόμους της ιστορίας. Επιπλέον όχι μόνο επικαλείται αλλά υπερτονίζει ένα τρίτο κριτήριο: την αποτελεσματικότητα. Δηλαδή καλό είναι οτιδήποτε πλήττει τον δαιμονοποιημένο αντίπαλο. Ετσι καταλήγουμε σε μια στάση που δεν είναι ούτε μαρξιστική, ούτε ηθική· η Αριστερά όχι μόνο δεν διστάζει να παραβιάσει τους ηθικούς κανόνες όπως κάνουν και οι αστοί αντίπαλοί της, αλλά δικαιούται να το κάνει επειδή απολαμβάνει από χέρι το ηθικό πλεονέκτημα.
Και κάτι τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό: κατά τη γνώμη μου, δεν υπάρχει κοινωνική στάση πιο ηθική από την εξάλειψη της εκμετάλλευσης και της αδικίας. Υπό αυτή την έννοια, η Αριστερά έχει απόλυτο δίκιο ως διαμαρτυρία. Αν όμως ανατρέξουμε στην ιστορία θα διαπιστώσουμε ότι τα προβλήματα για την Αριστερά προκύπτουν όταν πετύχει τον στόχο της. Το είδαμε στη Σοβιετική Ενωση, το είδαμε στα σοσιαλιστικά κράτη μετά τον πόλεμο, το βλέπουμε σήμερα στην Κίνα και τη Βόρεια Κορέα. Αυτοί που ειλικρινά αγωνίστηκαν για την κοινωνική δικαιοσύνη έγιναν οι δεσμοφύλακες σε ένα απέραντο κάτεργο ψυχών με καφκικές προδιαγραφές που μόνο εκείνοι που είχαν την ατυχία να το ζήσουν μπορούν να το συλλάβουν.
Κάθε τόσο γίνονται στην Ελλάδα πολλά και διάφορα συνέδρια για τα θέματα που μας απασχολούν. Θα πρότεινα λοιπόν μια συζήτηση, γιατί όχι στο «Ιδρυμα Πουλαντζά» όπου συχνάζουν οι σοφοί της Αριστεράς, με θέμα «Γιατί είναι εύκολο για την Αριστερά να διαμαρτύρεται και δύσκολο να κυβερνήσει;».
