“Μια πεπερασμένη γη μπορεί να υποστηρίξει ένα άπειρο πρόταγμα;” Λεονάρντο Μποφ
Πολύ χάρηκα όταν ο αγαπητός μου δάσκαλος πήρε την πρωτοβουλία να ανοίξει αυτή την ενδιαφέρουσα συζήτηση σε μια στήλη με γενικό τίτλο που δε φαίνεται καθόλου τυχαίος: «Οι έννοιες και τα πράγματα». Εμβαθύνοντας στις έννοιες κατανοούμε καλύτερα τα πράγματα. Την πλήρη γνώση της πραγματικότητας δε θα την κατακτήσουμε ποτέ.
Μπορούμε όμως να βελτιώνουμε την «αίσθηση της πραγματικότητας» κατανοώντας καλύτερα τις έννοιες που δημιουργήθηκαν για να την προσδιορίσουν και να την εξηγήσουν στο βαθμό του δυνατού. Μπορούμε να προσθέσουμε ότι η αίσθηση της πραγματικότητας συνδέεται άμεσα με την άσκηση πολιτικής με οποιαδήποτε έννοια.
Για να κεντρίσω το διάλογο έδωσα τη δική μου ερμηνεία στον τίτλο της στήλης, αλλά πιο πολύ θέλω να σχολιάσω την πραγματικά επίμαχη σήμερα έννοια που εκφράζεται από τη λέξη «ανάπτυξη». Μια λέξη- έννοια που με έχει ταλαιπωρήσει για πολλά χρόνια και της το ανταποδίδω όσο μπορώ.
Πώς εννοούμε αυτή τη λέξη- έννοια; Όπως γράφει στο κείμενό του γι’ αυτήν ο δάσκαλος, είναι μεταφερμένη από τη Βιολογία και στην τρέχουσα οικονομική – πολιτική γλώσσα σημαίνει πλέον τη βελτίωση της οικονομίας, της ποιότητας ζωής και γενικότερα της ευημερίας σε μια περιοχή. Η επικρατούσα συστημική αντίληψη εννοεί ότι προϋπόθεση για την ανάπτυξη είναι η αύξηση του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος και άλλων σχετικών οικονομικών δεικτών.
Στη βιολογία όμως αποτελεί ένα στάδιο του βιολογικοί κύκλου, από το οποίο προηγείται η γένεση και μετά την ανάπτυξη ακολουθούν η παρακμή και ο θάνατος. Εμείς όμως τη χρησιμοποιούμε αποσπασμένη από αυτόν τον κύκλο σα να μπορούσαμε να έχουμε αέναη ανάπτυξη και να μπορούσε να την αντέξει ο πεπερασμένος μας πλανήτης.
Και επειδή πρόσφατα έγινε αντιληπτό ότι ο πλανήτης έχει ήδη φτάσει στα όρια της αντοχής του, γιατί δεν διαθέτει άπειρα αποθέματα πλουτοπαραγωγικών πηγών για να υποστηρίξουν μια αέναη ανάπτυξη αυτού του τύπου και άρχισε να επικρατεί μια ανησυχία για το περιβάλλον, αναζητήθηκαν νέοι παραλλαγμένοι τύποι ανάπτυξης: ανάπτυξη «βιώσιμη» ή και «αειφόρος».
Αμφισβητήθηκαν όμως σύντομα και αυτές οι σύνθετες έννοιες.
Ο καθηγητής Δ. Ρόκος αναφέρει ότι “πυρήνας της έννοιας της βιωσιμότητας (sustainability), όπως και γραμματολογικά προκύπτει από τα λεξικά, είναι η ικανότητα κράτησης, στήριξης, διατήρησης, δυνάμωσης του «μέρους», στη διαδικασία ανταγωνισμού του προς τα άλλα «μέρη» της ίδιας ή και μιας ευρύτερης ενότητας «μερών», οι οποίες όμως σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσαν να συγκροτήσουν «ολότητα», γιατί τότε θα αναιρείτο η πυρηνική τους δυναμική, δηλαδή η ανταγωνιστικότητα.
Όσοι υποστηρίζουν με την επιστημονική, πολιτική και/ή κοσμοθεωρητική τους μονομέρεια, την ανταγωνιστικότητα ως θεμέλιο της ανάπτυξης, την περιορίζουν ασφυκτικά και μόνο στην οικονομική της διάσταση και αποδέχονται σε τελική ανάλυση ως ιδεολογικό υπόβαθρο και κυρίαρχη αξία της το «ο θάνατός σου, η ζωή μου».”
Ο ίδιος προτείνει την «Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη», την οποία ορίζει ως εξής: “Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη είναι ταυτόχρονα και διαχρονικά, σε πλανητικό, υπερεθνικό, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής, πολιτισμικής και τεχνικής/ τεχνολογικής «ανάπτυξης», η οποία μπορεί να υπάρξει, μόνο όταν τελείται σε διαλεκτική αρμονία και με σεβασμό πάντα στον άνθρωπο τις προαιώνιες ευγενείς του αξίες και το «όλο» φυσικό και πολιτισμικό του περιβάλλον, στο οποίο αυτός εντάσσεται ειρηνικά και δημιουργικά ως αναπόσπαστο και όχι κυρίαρχο μέρος του.”1
Ο ορισμός αυτός αφ’ ενός θεωρεί ότι η «αναπτυξιακή διαδικασία» αφορά το σύνολο της βιόσφαιρας, αφ’ ετέρου την αποσυνδέει από τους οικονομικούς δείκτες με τους οποίους την έχει άρρηκτα συνδεδεμένη η συστημική επιστήμη.
Στην παράθεση αυτών των προσπαθειών να καθορισθεί η έννοια του επιθυμητού τύπου “ανάπτυξης”, δεν μπορεί να μην περιληφθεί η “αποανάπτυξη”. “Η αποανάπτυξη είναι το κάλεσμα για μια οργανωμένη έξοδο από την καπιταλιστική οικονομία της ανάπτυξης.
Είναι μια ριζοσπαστική, πολιτική, οικολογική και αριστερή ιδέα ο καιρός της οποίας έχει φτάσει προ πολλού. Προκειμένου να συνεχίσει να αναπτύσσεται η οικονομία θυσιαζόμαστε όλοι στο βωμό της. Η αποανάπτυξη προσφέρει ένα λεξιλόγιο το οποίο μας βοηθά τόσο να οργανώσουμε και να στοχεύσουμε την κριτική στην καρδιά του προβλήματος, την ανάγκη δηλαδή του καπιταλισμού να αναπτύσσεται συνεχώς ώστε να μην καταρρεύσει, όσο και να αρχίσουμε να συνδέουμε και να νοηματοδοτούμε τα ψήγματα του «άλλου κόσμου» ο οποίος ξεπηδάει μέσα από τις στάχτες της κρίσης, ενός κόσμου αλληλεγγύης, συντροφικότητας, απλότητας και συνεργασίας. Ενός κόσμου «από κοινού».”
Νομίζω ότι όλη αυτή η διελκυστίνδα αμφισβήτησης των διαφόρων τύπων της ανάπτυξης αποκαλύπτει τα σαθρά θεμέλια αυτής της έννοιας η οποία έγινε πρόταγμα της καπιταλιστικής αντίληψης για την οικονομία. Συνδυάζεται άριστα με τα άλλα προτάγματα της καπιταλιστικής οικονομίας (ελεύθερη αγορά, ανταγωνιστικότητα των προϊόντων, ανταγωνισμός για την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών) και της προσδίδουν αυτόν τον δυναμισμό που σαρώνει στο διάβα του κάθε άλλη μορφή οικονομίας, κάθε διαφορετικό τρόπο σκέψης, κάθε άλλο πολιτισμό και τελικά το περιβάλλον της παρούσας μορφής ζωής στον πλανήτη γη.
Νομίζω ότι η αδυναμία μας να ονοματίσουμε αυτό το «άλλο» που θα αντικαταστήσει την έννοια της «ανάπτυξης» οφείλεται στο φόβο της απαγκίστρωσης από την κατεστημένη συστημική σκέψη αλλά και στην αδυναμία μας να προσδιορίσουμε με επάρκεια αυτό που θέλουμε να ονοματίσουμε.
Εν τούτοις κάποια προτάγματα από το περιεχόμενο αυτού του «άλλου» έχουν αναδυθεί από τους αγώνες του κόσμου των κινημάτων.
α) Αλληλεγγύη στη θέση της ανταγωνιστικότητας. (Ο άνθρωπος να δει τον εαυτό του σαν είδος). β) Διαχείριση των δυνάμεων της τεχνολογίας πρώτα για τη διαφύλαξη κάθε μορφής ζωής και κάθε πλουτοπαραγωγικής πηγής στον πλανήτη.
γ) Κανενός είδους βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης δεν μπορεί να υπάρξει αν δεν αρχίσει να κλείνει αντί να ανοίγει η ψαλίδα μεταξύ πλούτου και φτώχιας, μεταξύ ανεπτυγμένων και υπανάπτυκτων ή αναπτυσσόμενων περιοχών, μεταξύ μητροπολιτικών και περιφερειακών περιοχών του πλανήτη.
Και να διαβάσουμε το μόλις εκδοθέν βιβλίο του Εντγκάρ Μορέν Ο ΔΡΟΜΟΣ για το μέλλον της ανθρωπότητας.
-
Από τη «Βιώσιμη ή Αειφόρο» στην Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη 2001
Δ.Ρόκος Καθηγητής Ε.Μ.Π. Μετσόβιο Κέντρο Διεπιστημονικής Έρευνας (ΜΕ.Κ.Δ.Ε.) του Ε.Μ.Π.
και Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη. Για έναν ειρηνικό και καλύτερο κόσμο
Δ.Ρόκος, Καθηγητής Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου -
http://ecology-salonika.org/2010/07/29/11-texts-about-degrowth/
Πέρα από το δίλημμα λιτότητα ή ανάπτυξη: 11 κείμενα για την αποανάπτυξη (eλεύθερο βιβλίο)
