του Παναγιώτη Πόλη*

Η αποστασία της Μυτιλήνης κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα τμήματα της ιστορίας του Θουκυδίδη.

Με το πρώτο μέρος του κειμένου που ακολουθεί θα επιχειρηθεί μια ευσύνοπτη αναφορά της ιστορικής ακολουθίας ενώ με το, λιγότερο γνωστό, δεύτερο δύο εξαιρετικά σχόλια με τα οποία ο Ι. Κοντής και ο G.E.M. De Ste Croix εμπλουτίζουν την αφήγηση του μεγάλου ιστορικού η οποία, στο πιο σημαντικό κατ’ εμέ κομμάτι της, παρουσιάζεται εξαιρετικά λιτή.

Κατά την αρχαιότητα και μέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεμο ένα από τα παραδοσιακά ολιγαρχικά πολιτεύματα της Ελλάδας ήταν και αυτό της Μυτιλήνης. Η δύναμη μάλιστα της τελευταίας καθόριζε την φύση και των λοιπών πολιτειών της Λέσβου στις οποίες, μ’ εξαίρεση την δημοκρατική Μήθυμνα, κυριαρχούσαν οι ολιγαρχικές κυβερνήσεις.

Τον 7ο και κυρίως τον 6ο αιώνα κάποιες τυραννίδες που αναδείχθηκαν στην Μυτιλήνη απετέλεσαν περιόδους κλονισμού αλλά όχι εξάρθρωσης των συντηρητικών αφού αυτές δεν τις διαδέχτηκε η αρχή των πλειόνων. Αντιθέτως στην πόλη μετά τα Περσικά κυριάρχησε μια ολιγαρχία η οποία χάρη στην αποκτηθείσα εμπειρία είχε πια την πολιτική μνήμη για να εκτιμήσει και να υιοθετήσει τακτικές πιο εύκαμπτες και γι’ αυτό πιο αποτελεσματικές έτσι ώστε να παραμείνει στην εξουσία.

Αυτή την περίοδο η Δηλιακή συμμαχία, η οποία ιδρύθηκε το 478 π.Χ. και της οποίας η Λέσβος ήταν από τα πρώτα μέλη, επαναπροσδιορίζοντας το χαρακτήρα της μετά το 462 π.Χ., έπαψε να είναι ο αντιπερσικός συνασπισμός των ελληνικών πόλεων κι έγινε το αντίρροπο της Πελοποννησιακής συμμαχίας λαμβάνοντας σαφώς δημοκρατικό πολιτικό προσανατολισμό.

Με την παγίωση της μεταβολής της συμμαχίας σε Ηγεμονία της Αθήνας (μεταφορά του συμμαχικού ταμείου από την Δήλο το 454 π.Χ., Ειρήνη Καλλίου με τους Πέρσες το 449 π.Χ.), καθώς το πολίτευμα πολλών «συμμάχων» εκδημοκρατίζεται, είναι πιθανό οι οπαδοί του ολιγαρχικού πολιτεύματος στη Λέσβο, εγκλωβισμένοι πλέον, να αντιμετώπισαν εντονότερες πλέον πιέσεις για παροχές δικαιωμάτων στο Δήμο.

Η Λέσβος ωστόσο με την προσφορά πλοίων της στην «συμμαχία», εξασφάλισε σημαντικά πλεονεκτήματα με βασικότερο αυτό της διατήρησης του ολιγαρχικού πολιτεύματος (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία 24.2) καθώς ήταν από εκείνα τα λίγα νησιά που διατήρησαν μια σχετική αυτονομία την εποχή αυτή.

Είναι η εποχή που ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις συνάπτονται οι πρώτες μυστικές συνθήκες και λαμβάνουν ευρεία έκταση οι επαμφοτερίζουσες διπλωματικές δραστηριότητες αλλά και πληθώρα στάσεων εντός των μεγάλων συμμαχιών. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια το 440/439 π.Χ. οι Λέσβιοι αναγκάστηκαν να συνδράμουν στην πάταξη της αποστασίας των ολιγαρχικών ομοϊδεατών τους στη Σάμο, οι οποίοι, μετά από 9 μήνες πολιορκίας, συνθηκολόγησαν (Θουκυδίδης 1. 115 και Διόδωρος 12.27.3).

Τα γεγονότα ωστόσο που συντέλεσαν καταλυτικά στην αλλαγή του πολιτεύματος στη Μυτιλήνη, διαδραματίσθηκαν κατά την αποστασία της από την συμμαχία το τέταρτο και πέμπτο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, επιβεβαιώνοντας την ύπαρξη αυξημένου βαθμού αλλαγών και επιτάχυνσης εξελίξεων εν καιρώ πολέμου σε όλους τους τομείς του πολιτισμού.

Ο Θουκυδίδης μας παρέδωσε αναλυτική εικόνα της αποστασίας (3. 2-51). Από τις πρώτες προτάσεις του μας πληροφορεί ότι όσον αφορά το χρόνο που εκδηλώθηκε αυτή, δεν ήταν αμιγώς αποτέλεσμα επιλογής των κατοίκων της Λέσβου αλλά συγκερασμός επιλογής και ανάγκης, διότι αφ’ ενός μεν είχαν θελήσει και πριν το πόλεμο να αποστατήσουν αλλά δεν τους δέχτηκαν στην Πελοποννησιακή συμμαχία οι Λακεδαιμόνιοι, αφ’ ετέρου δε, εάν και δεν είχε ολοκληρωθεί η κατασκευή των πλοίων, η απόφραξη των λιμανιών, η οικοδόμηση των τειχών και η άφιξη των τοξοτών και του σιταριού που είχαν παραγγείλει από τον Εύξεινο Πόντο, επέσπευσαν την αποστασία όταν έμαθαν πως οι Αθηναίοι πληροφορήθηκαν γι’ αυτήν από Τενέδιους, Μηθυμναίους και ορισμένους Μυτιληναίους ιδιώτες (ενός εξ αυτών, του Δόξανδρου, το όνομα μας το παραδίδει ο Αριστοτέλης, ο οποίος μας πληροφορεί πως παρακινήθηκε από προσωπικούς λόγους), οι οποίοι κατέχοντες το αξίωμα του προξένου, είχαν ως αίτιο της πράξης τους κομματικούς λόγους. Tο τιμητικό αξίωμα του προξένου, ο S. Perlman ( στο άρθρο του A note on the political implications of Proxenia in the fourth century B. C. Classical Quarterly 52. n.s. 8 1958 185-91) το συνδέει και με οικονομικά οφέλη.

Εκείνο που θεωρώ ως το πιο σημαντικό στην εξιστόρηση του Θουκυδίδη, αν και αφιερώνει λίγες σχετικά προτάσεις, είναι στην ανταρσία του δήμου της Μυτιλήνης κατά την διάρκεια της πολιορκίας της τελευταίας από τους Αθηναίους και από την οποία αποκαλύπτεται πως η αποστασία υπέκυψε στην επανάσταση. Αναφέρει πως ο Λακεδαιμόνιος Σάλαιθος, (ο οποίος είχε αποσταλεί για να προλάβει τυχόν συμβιβασμό των αποστατών με τους Αθηναίους προαναγγέλλοντας την Σπαρτιατική εισβολή στην Αττική και την αποστολή, προς βοήθεια των Λέσβιων, σαράντα δύο Πελοποννησιακών πλοίων), όπλισε με βαριά αρματωσιά το δήμο, ο οποίος είχε προηγουμένως ελαφρύ οπλισμό, για να επιτεθεί στους Αθηναίους.

Μόλις όμως ο δήμος πήρε στα χέρια του το βαρύ οπλισμό, σταμάτησε να υπακούει στους άρχοντες και ενεργώντας συλλογικά (..κατά ξυλλόγους τε γιγνόμενοι..), έδωσε διαταγή στους ανθρώπους της εξουσίας να μοιραστεί το απομένον σιτάρι σε όλους, διαφορετικά θα ερχόταν σε συνεννόηση με τους Αθηναίους και θα παρέδιδε την πόλη. Επειδή οι άρχοντες αντιλήφθηκαν ότι δεν είχαν την δύναμη να τους εμποδίσουν και ότι αν αποκλεισθούν από την συνθήκη, θα κινδυνεύσουν, συνθηκολόγησαν από κοινού μαζί τους με τον Πάχητα (στρατηγό των Αθηναίων) και τον στρατό του (3. 27-28).

Ο Ι. Κοντής ( στο βιβλίο του Η Λέσβος και η μικρασιατική της περιοχή, 1977, σελ. 165 παρ. 888 και 889) σχολίασε τα εξής: ‘Το μέγιστο μέρος των πολιτών το κρατούσαν οι ολιγαρχικοί σε ουσιαστική αχρηστία, οπλισμένο με τόξα και σφεντόνες χωρίς αμυντική εξάρτηση κι άλλα όπλα. Και αυτό όταν για περισσότερα από διακόσια χρόνια, η πολεμική τακτική που είχε αλλάξει, ουσιαστικά βασιζόταν κυρίως στην μέση τάξη των πολιτών που μπορούσαν να προμηθευτούν πανοπλία για να συγκροτήσουν το σπουδαιότερο σώμα των οπλιτών, την φάλαγγα’ και παρακάτω συνεχίζει ‘Η απαρχαιωμένη στρατιωτική τακτική που ακολουθούσαν οι Λέσβιοι ολιγαρχικοί, είχε χωρίς άλλο την πολιτική της υστεροβουλία, γιατί δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αχρήστευση του δήμου αντιστοιχούσε στον αποκλεισμό όλων των κοινωνικών στρωμάτων που τον αποτελούσαν από κάθε συμμετοχή τους στην λειτουργία της πολιτείας, που έτσι την κρατούσαν μονοπώλιο οι ολιγαρχικοί. Κι αυτό χωρίς να φοβούνται μήπως ξεφύγει από τα χέρια τους η κατάσταση, όπως έγινε μόλις εξόπλισε το δήμο ο Σάλαιθος’.

Ο G.E.M. De Ste Croix ( στο βιβλίο του Ο ταξικός αγώνας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο από την Αρχαϊκή Εποχή ως την Αραβική Κατάκτηση, ΚΕΔΡΟΣ 1986 σελ. 722-3 σημ. 26), παρατηρεί πως ‘…θα ήταν μεγάλη αφέλεια να ερμηνεύσουμε το μοναδικό άμεσο αίτημα των στασιαστών, (τη γενική διανομή των λίγων τροφίμων που απέμειναν), ως το σύνολο των αιτημάτων τους. Το γεγονός ότι οι Μυτιληναίοι ολιγαρχικοί δε θεώρησαν καλό να ικανοποιήσουν το πολύ λογικό αίτημα τους αλλά υπέκυψαν ακράτητα στην αυθαιρεσία… είναι μια πολύ επαρκής ένδειξη ότι είχαν εκλάβει το πρώτο αίτημα του δήμου ως κάτι περισσότερο από την ονομαστική αξία του και αντιλήφθηκαν πως δεν μπορούσαν να βασίζονται στο ότι οι κατώτερες τάξεις θα αγωνίζονταν κι αν ακόμα τούτο το πρώτο αίτημα έβρισκε ικανοποίηση’.

Ο ανωτέρω σχολιάζοντας μάλιστα το άρθρο του H. D. Westlake «The commons at Mytilene» στην Historia 25 (1976) 429-440, όπου ο τελευταίος υποστηρίζει ότι «Κατά τον Θουκυδίδη, ξεσηκώθηκαν επειδή ήταν πεινασμένοι» ( 432 και σημ. 12) παρατηρεί πως: ‘Στην πραγματικότητα, ότι ο δήμος ενήργησε όπως ενήργησε επειδή ήταν πεινασμένος, είναι ακριβώς αυτό που ο Θουκυδίδης δεν λέει, αν και μπορούσε εύκολα να το κάνει, αν επρόκειτο για γεγονός!…Ο δήμος διατύπωσε πολύ λογικά δύο εναλλακτικά αιτήματα, που ασφαλώς αντιπροσώπευαν τους βασικούς στόχους δύο ομάδων: εκείνων που ενδιαφέρονταν κυρίως για την πείνα τους και εκείνων που ιδιαίτερα επιθυμούσαν να παραδοθούν στην Αθήνα.

Η αφήγηση του Θουκυδίδη παρέχει μια σαφή ένδειξη ότι η δεύτερη ομάδα ήταν εκείνη που είχε σημασία. Μπορούμε να είμαστε βέβαιοι γι’ αυτό για δύο διαφορετικούς λόγους. Πρώτον το ultimatum του δήμου δεν λέει ακριβώς, όπως θα μπορούσε κανείς να περιμένει, «Mοιράστε τα τρόφιμα αλλιώς δεν πολεμάμε», η διαζευκτική πρόταση ήταν ακόμα εντονότερη : «αλλιώς θα προδώσουμε την πόλη». Και δεύτερον, οι ολιγαρχικοί θαυμάσια μπορούσαν να είχαν λύσει το άμεσο πρόβλημα δεχόμενοι την πρώτη εναλλακτική ρύθμιση (την πολύ λογική, καθεαυτήν, μια και ο δήμος θα ήταν έτσι πρόθυμος να πολεμήσει), αν δεν είχαν αντιληφθεί –όπως το αντιλήφθηκαν- ότι το αρχικό αίτημα δεν ήταν παρά μια πρώτη ενέργεια και ότι μόνο η δεύτερη εναλλακτική ρύθμιση θα ικανοποιούσε το δεσπόζον τμήμα του δήμου.

Μπροστά στις δύο διαζευκτικές λύσεις, δε διάλεξαν, όπως μπορούσαν να κάνουν, την πολύ λιγότερο δυσάρεστη πρώτη, κατάλαβαν πως ήταν υποχρεωμένοι να δεχτούν τη δεύτερη, όσο τρομερή κι αν ήταν αυτή για τα ηγετικά μέλη τους. Μου φαίνεται «αφέλεια» να μην αναγνωρίσουμε ότι αυτό ακριβώς ήθελε να πει ο Θουκυδίδης: δεν βρίσκω εδώ καμιάν αμφιλογία. Αλλά οι σιωπές του Θουκυδίδη οφείλονται καμιά φορά στο ότι προϋποθέτει δικαιολογημένα ότι οι σύγχρονοι του αναγνώστες έχουν γνώση ορισμένων πραγμάτων που δεν είναι ίσως άμεσα εμφανή σ’ οποιονδήποτε σήμερα’.

*o Παναγιώτης Πόλης είναι αρχαιολόγος