«Καινοτομία; Οχι. Επανάσταση!» θριαμβολογούσε η γαλλική σοσιαλιστική εφημερίδα «Le Populaire» το καλοκαίρι του 1936. Για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή ιστορία οι «διακοπές για όλους» ήταν πραγματικότητα. Οι απεργίες που συγκλόνισαν τη Γαλλία εκείνη την περίοδο οδήγησαν σε μια ιστορική απόφαση με τη σφραγίδα του «Λαϊκού Μετώπου»: αύξηση μισθών, εβδομάδα εργασίας 40 ωρών και δύο εβδομάδες αμειβόμενων διακοπών για τους εργαζόμενους.

Μετά από δύο αιώνες υπερεκμετάλλευσης των εργαζομένων αλλά και αιματηρών διεκδικήσεων, τα λαϊκά στρώματα ανακάλυπταν τι σημαίνει να πληρώνεσαι χωρίς να εργάζεσαι. Εργάτες και απλοί υπάλληλοι έπαιρναν μια μικρή γεύση ενός απαγορευμένου κοινωνικού χρόνου που μόνο η «αργόσχολη τάξη», όπως έγραφε ο Βέμπλεν, απολάμβανε από τη γέννηση μέχρι τον θάνατό της.

Ακολούθησαν πολλές κατακτήσεις του ελεύθερου χρόνου, που εμπορευματοποιήθηκε όσο κανένας άλλος κοινωνικός χρόνος, μια που η κατανάλωση συναρθρώνεται διαρκώς με τον χρόνο αυτό.

Σήμερα, εικόνες με μαγευτικές ακρογιαλιές, γαλαζοπράσινες αμόλυντες (;) θάλασσες, ονειρεμένα δωμάτια σε ξενοδοχεία με πισίνες πλημμυρίζουν τα μέσα ενημέρωσης, το διαδίκτυο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, βάλλοντας ευθέως στην καρδιά των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων. Οι διαφημίσεις για οικονομικές «προσφορές» και ποικίλα προγράμματα επιδοτούμενων διακοπών για τον λοιδορούμενο λαό, που αρέσκεται σε απαράδεκτους λαϊκισμούς, «καίνε» το μυαλό των καταναλωτών της νέας εποχής. Οσοι είναι τυχεροί θα περιμένουν στην ουρά για το πλοίο της γραμμής με το voucher των 150 ευρώ στο χέρι και θα σαλπάρουν στο όνειρο της καλοκαιρινής περιπέτειας, στο ταξίδι της αναζήτησης του χαμένου χρόνου της ζωής τους.

Ωστόσο, σύμφωνα με την πανελλαδική δημοσκόπηση της εταιρείας MARC για λογαριασμό του ΑΝΤ1 (22-25 Ιουνίου), το 51,6% των Ελλήνων δηλώνουν ότι δεν θα πάνε διακοπές. Από το υπόλοιπο 45,3%, η πλειονότητα θα κάνει διακοπές ισόποσο περίπου χρόνο με πέρυσι στο πατροπαράδοτο εξοχικό, στο χωριό ή σε σπίτι φίλων και μόλις το 23,4% θα καταλήξει σε κάποιο ξενοδοχείο με ή χωρίς πισίνα.

Μόνο οι νέοι 17-34 ετών επιμένουν (64,9%) πως θα πάνε διακοπές. Η κουλτούρα αυτής της ηλικιακής ομάδας αρθρώνεται σε δύο χρονικότητες. Η πρώτη πριμοδοτεί το παρόν, ωθεί στην απόλαυση, την ανακάλυψη νέων κόσμων και ανθρώπων, το ελεύθερο παιχνίδι, την περιπέτεια. Καμία πανδημία ή πυρκαγιά και κανένας λογαριασμός της ΔΕΗ δεν μπορεί να τους στερήσει μια λειψή, έστω, εβδομάδα σε κάποιο νησί. Πεισματάρηδες και ανθεκτικοί, οι νέοι τολμούν, ενώ μια δεύτερη χρονικότητα ταλανίζει το πίσω μέρος της σκέψης τους. Μια χρονικότητα με μεσομακροπρόθεσμο ορίζοντα που σημαδεύεται από τη σταδιακή ενσωμάτωση στην ενήλικη ζωή, την εργασία, τη δημιουργία οικογένειας. Ετσι ερμηνεύεται η μείωση του ποσοστού (47,5%) που θα πάει διακοπές στην αμέσως επόμενη ηλικιακή ομάδα (35-44 ετών).

Είναι εντυπωσιακή η αλλαγή «παραδείγματος» στη βάρβαρη κανονικότητα του ακραίου νεοφιλελευθερισμού. Ο τελευταίος, εκτός των άλλων, θρυμματίζει ολοένα περισσότερο τους κοινωνικούς χρόνους και τις χωρο-χρονικότητες μιας ισορροπημένης ζωής ανάμεσα στην εργασία, τον οικογενειακό χρόνο και τον ελεύθερο χρόνο. Το «πρεκαριάτο» και οι ελαστικές σχέσεις εργασίας σημαίνουν και μια τεράστια ανατροπή της αντίληψης του χρόνου της ζωής. Οι λαϊκές τάξεις αδυνατούν πλέον να προβλέψουν το παραμικρό και, επομένως, να σχεδιάσουν το μέλλον τους και το μέλλον των παιδιών τους. Το σοκ της αδυναμίας διαχείρισης του χρόνου υποκρύπτει, όπως δείχνουν σχετικές έρευνες, ποικίλες μορφές ατομικού, οικογενειακού και κοινωνικού «κενού». Οι άλλοτε σχετικά ρυθμιζόμενες χρονικότητες αντικαθίστανται πλέον από επίμονες αρρυθμίες τις οποίες δεν μπορούν να θεραπεύσουν οι -ούτως ή άλλως- ανεπαρκείς δομές κοινωνικής πρόνοιας. Οι επιπτώσεις στην ψυχο-συναισθηματική, διανοητική και σωματική υγεία παιδιών, νέων και συνταξιούχων -για κάποιους από αυτούς διακοπές σημαίνει αφόρητη μοναξιά στο καμίνι των μεγαλουπόλεων- παραμένουν σε μεγάλο βαθμό άγνωστες.

Οι κοινωνιολόγοι του ελεύθερου χρόνου έχουν αποδείξει ότι οι πιο ικανοποιητικές δραστηριότητες συσχετίζονται με τα ανώτερα επαγγελματικά δίκτυα, γεγονός που αφορά περιορισμένες κοινωνικές ομάδες οι οποίες διαθέτουν ουσιαστική αυτονομία στην οργάνωση και διαχείριση του χρόνου τους.

Από αυτή τη σκοπιά, ο χρόνος των διακοπών αποτελεί προνομιακό πεδίο όχι μόνο της κατανάλωσης αλλά και της επιβεβαίωσης πως οι μεταμορφώσεις της εργασίας παραμένουν ιστορική προϋπόθεση για τον ελεύθερο χρόνο που κάθε άλλο παρά αυτονόητος είναι για την πλειονότητα του πληθυσμού. Για άλλη μια φορά στην Ιστορία, πολύ μακριά από το 1936 κι ακόμα πιο μακριά από το όραμα ενός Πολ Λαφάργκ, είναι οι «απόκληροι» που θα στερηθούν όχι μόνο τις διακοπές αλλά και την κοινωνική διάκριση που τις συνοδεύει. Ισως, γι’ αυτούς, οι στίχοι του ποιητή Αργύρη Χιόνη να έχουν μια ιδιαίτερη σημασία: «Βαθιά ένα καράβι έμενε ακίνητο. Ακίνητο ένα καλοκαίρι. Φυσούσαν άνεμοι, φουσκώναν τα πανιά. Δεν έλεγε να φύγει. Τι περίμενε;».

καθηγήτρια Κοινωνιολογίας, πρώην κοσμήτορας Παντείου Πανεπιστημίου