Η υπόθεση Πισπιρίγκου έχει μια αστυνομική -και κάπως μυθιστορηματική- πλευρά, που ενδιαφέρει όσους παρακολουθούν μανιωδώς τις σχετικές εκπομπές στην τηλεόραση. Έχει όμως και μια δεύτερη διάσταση, που αφορά τη σχέση επιστήμης και κοινωνίας. Αυτή ενδιαφέρει όλους μας. 

«Σας το λέω ξεκάθαρα ότι όλη της η συμπεριφορά, ο τρόπος που μίλησε, οι συχνές εμφανίσεις στην τηλεόραση και στους δημοσιογράφους, η πλήρης ενημέρωση επί πάντων, δείχνουν ότι  δ ε ν  υπάρχει ψυχιατρική νόσος». Αυτά είπε επί λέξει για την κατηγορούμενη γνωστός ψυχίατρος από τηλεοράσεως, πριν συνέλθει ο κόσμος καλά-καλά από το σοκ. Κάποιος θα διερωτηθεί αν ένας άνθρωπος που έχει σώας τας φρένας μπορεί να δολοφονήσει εν ψυχρώ τα τρία ανήλικα παιδιά του το ένα μετά το άλλο.

Η Ψυχιατρική είναι μια ιδιαίτερη ιατρική ειδικότητα. Ιδιαίτερη, γιατί, παρά την αλματώδη πρόοδο στις Νευροεπιστήμες, το οργανικό υπόστρωμα πολλών ψυχικών διαταραχών παραμένει αδιευκρίνιστο ή εντελώς άγνωστο. Δεν συμβαίνει το ίδιο στον (συγγενή) κλάδο της Νευρολογίας ή την Παθολογία, όπου οι λεγόμενες «ιδιοπαθείς» και «αγνώστου αιτιολογίας» νόσοι γίνονται τα τελευταία χρόνια ολοένα και λιγότερες, επιτρέποντας την αιτιολογική θεραπεία.

Υπάρχει βέβαια και μια άλλη διαφορά. Όταν ο ογκολόγος διαγιγνώσκει «λευχαιμία», εννιά στους δέκα των μη ειδικών καταλαβαίνουν αδρά περί τίνος πρόκειται. Όταν όμως ο ψυχίατρος αναφέρεται σε «διαταραχή» του ενός ή του άλλου είδους, η σχέση της με τη συμπεριφορά, η εξέλιξή της και η αντιμετώπισή της, αποτελούν συνήθως terra incognita.

Επαναλαμβάνω το ερώτημα: είναι ποτέ δυνατόν ένας άνθρωπος που έχει σώας τας φρένας να δολοφονήσει εν ψυχρώ τα τρία ανήλικα παιδιά του το ένα μετά το άλλο; Αλλά τι πάει να πει «σώας τας φρένας»; Στον πρόλογο της «Ιστορίας της τρέλας», ο Φουκώ προτάσσει μια φράση του Πασκάλ: «οι άνθρωποι είναι τόσο αναγκαία τρελοί, έτσι ώστε το να μην είναι θα ήταν μια άλλη μορφή τρέλας». Αυτό το «αναγκαία» έχει μια εξελικτική-αναπτυξιακή σημασία.

Στο γνωστό βιβλίο των Γουίλιαμς-Νες «Why We Get Sick» αναπτύσσεται η άποψη ότι οι νέες ασθένειες προκύπτουν εξελικτικά ως αντιστάθμισμα και άμυνα σε προηγούμενες. Δεν χρειάζεται να υιοθετήσουμε κατ’ ανάγκην αυτή την άποψη για να χρησιμοποιήσουμε λίγο τη λογική της.

Στην άγρια ζωή, τα αρσενικά σκοτώνουν πολλές φορές τα νεογέννητα, (επανα)διεκδικώντας τη μητέρα τους για να (ξανα)ζευγαρώσουν. Εικάζεται ότι αυτή η συμπεριφορά -και γενικότερα η εκσεσημασμένη επιθετικότητα των αρσενικών ατόμων- οφείλεται σε εκείνο που παλαιότερα ονομαζόταν στην κλασική Ψυχολογία «αρσενικό ορμέμφυτο», μια εξελικτικά ενισχυμένη στρατηγική επιβίωσης (male warrior hypothesis).

Στην εξελικτική διαδρομή τους, οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν ελέγξει αυτή και άλλες πρωτόγονες συμπεριφορές. Παράδειγμα η αιμομιξία, που αυξάνει κατά πολύ την πιθανότητα εμφάνισης κληρονομικών νοσημάτων: όχι μόνο έχουμε μάθει να αγαπάμε τα παιδιά μας με μη ερωτικό τρόπο, αλλά και μόνο η ιδέα ότι κάποιος παραβαίνει αυτόν τον κανόνα μας προκαλεί πλέον αποστροφή.

Συνεπώς, όσοι συγχέουν το αρχέγονο, το προανθρωπικό, το μυθολογικό, το συμβολικό, το φανταστικό και τη «Μήδεια» με ό,τι βιώνουμε στην καθημερινή μας ζωή, έχουν, όπως και να το κάνουμε, ένα σοβαρό λειτουργικό έλλειμμα. Αυτό δεν αποτελεί κρίση ή κριτική, αλλά αντικειμενική διαπίστωση.

Νομίζω ότι στην υπόθεση Πισπιρίγκου το ένα άτοπο ακολουθεί το άλλο. Πριν καν ολοκληρωθεί η ανακριτική διαδικασία και πριν ακόμα γίνει μια σοβαρή ψυχιατρική εκτίμηση, η περίπτωσή της ταξινομήθηκε και (προ)δικάστηκε από σχετικούς και άσχετους. Αλλά έτσι γίνονται οι ψυχιατρικές διαγνώσεις, στον αέρα; Πόσο υπεύθυνη και επιστημονικά έγκυρη μπορεί να είναι αυτή η στάση;

Εδώ ακριβώς εντοπίζεται το πρόβλημα: οι σοβαροί και οι μετρημένοι δεν εξηγούν, ενώ οι προτρέχοντες και οι καθ’ έξιν συνεντευξιαζόμενοι βομβαρδίζουν τον κόσμο με ακατάληπτους όρους ή ανακρίβειες.

Έχει την υποχρέωση η επιστημονική κοινότητα να εξηγεί και να ξεκαθαρίζει τα πράγματα κάθε φορά που ένα θέμα απασχολεί την επικαιρότητα ή μήπως χάνει με αυτόν τον τρόπο το κύρος της και αποκλίνει της αποστολής της; Το ερώτημα έχει προ πολλού απαντηθεί. Ας φανταστεί κανείς σε ποιο απύθμενο βάθος άγνοιας θα βρίσκονταν οι σύγχρονες κοινωνίες αν ο κόσμος δεν είχε εξοικειωθεί με (δύσκολες) έννοιες όπως η εξέλιξη, το big bang, ο καρκίνος, η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

Εκεί όμως, στην εκλαΐκευση της επιστήμης και στις εξηγήσεις, ελλοχεύει ένας μεγάλος κίνδυνος. Όσο αναγκαία είναι η υπεύθυνη ενημέρωση επί θεμάτων Υγείας, Περιβάλλοντος και τεχνολογικών καινοτομιών τόσο επιβεβλημένη είναι και η αυτοσυγκράτηση. Οι επιστήμονες δεν μπορεί να ακολουθούν τις μεθοδεύσεις των ΜΜΕ ή να καλλιεργούν -επί χρήμασι- την αρρωστημένη φαντασία ορισμένων ομάδων του πληθυσμού.

Για να γίνει πιο κατανοητό αυτό που εννοώ, ας πάρουμε για παράδειγμα κάτι φαινομενικά άσχετο με το θέμα που συζητάμε: τα ποικίλα προγράμματα Δια Βίου Μάθησης που παρέχονται αφειδώς από τα Πανεπιστήμια επί πληρωμή ή τα διάφορα σεμινάρια εξειδίκευσης που δίνονται από μια σωρεία φορέων -όχι απαραίτητα εκπαιδευτικών. Ευθυγραμμίζονται όλα αυτά σε κάποια λογική ενημέρωσης-εκπαίδευσης-εξειδίκευσης, ελέγχεται το περιεχόμενό τους από κάποιον μηχανισμό, επιλέγεται στοιχειωδώς το κοινό που θα τα παρακολουθήσει;

Ακούω ότι πριν μερικά χρόνια άρχισε να διδάσκεται εξ αποστάσεως ένα μάθημα για στελέχη επιχειρήσεων. Σε κάποιο σημείο διαπιστώθηκε ότι ανάμεσα στο υλικό αυτού του μαθήματος ήταν και επιδείξεις αυτοάμυνας από διάφορους χρυσαυγίτες! Αυτά συμβαίνουν όταν διδάσκουν όλοι όλα, ανεξαρτήτως υποβάθρου και εν ονόματι μιας κακώς εννοούμενης ακαδημαϊκής ελευθερίας.

Από περιέργεια κοίταξα πρόσφατα τα προγράμματα Εγκληματολογίας που προσφέρονται στον ελληνικό χώρο για το γενικό κοινό. Διεπίστωσα μετά λύπης μου ότι άλλα μαθήματα διδάσκονται από ειδικούς και αξιόλογους επιστήμονες, ενώ άλλα από πρόσωπα το βιογραφικό των οποίων δεν έχει την παραμικρή σχέση με το αντικείμενο.

Από ό,τι φαίνεται, έχουμε λοιπόν μια περίσσεια επίδοξων εγκληματολόγων, ψυχολόγων, ψυχοθεραπευτών και πάσης φύσεως «ειδικών», που αδημονούν να δώσουν τα φώτα τους στο κοινό -φυσικά με το αζημίωτο. Πόσο αρνητική μπορεί να είναι αυτή η τακτική; Κατά τη γνώμη μου, όσο αρνητική είναι και η επιφυλακτικότητα των «σοβαρών» να ενημερώνουν όπου και όταν πρέπει.

Ξεκίνησα όμως με τον από τηλεοράσεως ψυχίατρο κι εκεί θα καταλήξω. Δεν ξέρω τι είναι και τι δεν είναι στο μάνιουαλ που ακολουθεί ο συγκεκριμένος γιατρός «ψυχιατρική νόσος». Αυτό που βλέπω κοιτάζοντας τις ιστοσελίδες κορυφαίων Ιατρικών Σχολών και Νοσοκομείων των Η.Π.Α. είναι ότι η «Αντικοινωνική Διαταραχή της Προσωπικότητας» (Antisocial personality disorder, ASPD), που συζητείται προκειμένου περί Πισπιρίγκου, περιγράφεται πάντοτε στο πλαίσιο ψυχικών νόσων και διαγιγνώσκεται επί τη βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων του DMS (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders).

Βεβαίως, αυτή η διαταραχή δεν συνιστά ελαφρυντικό σε περιπτώσεις εγκληματικών πράξεων, διότι δεν είναι μια ψύχωση, όπως η σχιζοφρένεια, όπου ο δράστης δεν έχει ενδεχομένως επίγνωση των πράξεών του. Όμως και πάλι μιλάμε για κάτι που διαφέρει από ό,τι θεωρείται φυσιολογικό σύμφωνα με τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Κι αυτό απαντάει ευθέως στο ερώτημα που θέτει ο κοινός νους κι όλος ο κόσμος.

Παρέκκλιση, παραλλαγή, διαταραχή, νόσος; Τα διαγνωστικά κριτήρια και οι ταξινομήσεις αλλάζουν με τα χρόνια. Αλλά η Ιατρική, όταν καλείται σε κάποια στιγμή να δώσει μια γνώμη, δεν έχει τα περιθώρια να λειτουργήσει αμφίσημα και αμφίτιμα. Μια διάγνωση, από μόνη της, δεν είναι στίγμα. Σε στίγμα -ή Νέμεσι- την μετατρέπει η ανθρωποφαγία που καλλιεργείται από ημιμαθείς και παραπληροφορημένους.