Κώστας Δουζίνας

Σε σειρά άρθρων στην «Εφ.Συν.» παρουσιάσαμε τη θεωρία της βιοπολιτικής, της στενής σύνδεσης εξουσίας και βιολογίας, για να καταλάβουμε γιατί, πώς και για ποιον εφαρμόζονται τα μέτρα στην πανδημία. Μιλήσαμε για τον ρόλο της επιστήμης και της αυθεντίας, τη σημασία της ζωής και του πληθυσμού, τη σχέση εξουσίας και δικαιωμάτων, ηθικής και δικαίου. Ολες οι σημαντικές κυβερνητικές αποφάσεις έχουν ηθικά στοιχεία. Στον καιρό της πανδημίας, η ηθική έγινε θέμα ζωής και θανάτου. Δουλειά της ηθικής φιλοσοφίας είναι να διασαφηνίσει ποιες αξίες βρίσκονται πίσω από τις αποφάσεις. Ας εξετάσουμε τις βασικές σχολές της.

Η «ζυγαριά της ευτυχίας»

Η πιο συνηθισμένη ηθική πίσω από τις κυβερνητικές αποφάσεις είναι ο «ωφελιμισμός». Κάθε απόφαση αποβλέπει στην προώθηση της συνολικής ανθρώπινης ευτυχίας, εξασφαλίζοντας «το μεγαλύτερο όφελος για τον μεγαλύτερο αριθμό». Η θεωρία προέρχεται από τους Βρετανούς Τζον Στιούαρτ Μιλ και Τζέρεμι Μπένθαμ, τον 19ο αιώνα, και οργάνωσε τη βιομηχανική επανάσταση και την αποικιοκρατία.

Διαχειρίστηκε πληθυσμούς και διαμόρφωσε τους εργάτες, τους στρατιώτες και τα στελέχη των αποικιών. Ο ηθικός ωφελιμισμός αποτελεί μια τεχνική της εξουσίας που τονίζει την υποχρέωσή της να προωθεί τη χρησιμότητα και να συμβάλλει στην «ευτυχία» της πλειονότητας. Οι κυβερνώντες σταθμίζουν τα αντιτιθέμενα συμφέροντα και υποστηρίζουν κάποια εναντίον άλλων, έτσι ώστε να πετυχαίνουν αθροιστικά τη μεγαλύτερη χρησιμότητα. Σύμφωνα με την πιο απλή εκδοχή, μια απόφαση λαμβάνεται μετά από στάθμιση των οφελών και του κόστους των εναλλακτικών, έτσι ώστε το συνολικό αποτέλεσμα να οδηγεί σε περισσότερη «ευτυχία» για τον μεγαλύτερο αριθμό.

Μπορούμε να φανταστούμε μια υποθετική «ζυγαριά ευτυχίας» πάνω στην οποία μπαίνουν στη μια μεριά τα πλεονεκτήματα και στην άλλη τα μειονεκτήματα. Για τον ωφελιμισμό, ο ορθολογισμός του Διαφωτισμού και τα δικαιώματα υποχωρούν, καθώς το συμφέρον είναι μια ατομική επιλογή που διέπεται από την υποκειμενική βούληση. Ελευθερία είναι η δυνατότητα των υπηκόων να ακολουθούν τα συμφέροντά τους, υπηρετώντας έτσι και το συμφέρον του κράτους. Δουλειά της κυβέρνησης, επομένως, είναι να δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον για την άσκηση και τον συντονισμό των ιδιωτικών συμφερόντων του homo oeconomicus.

Στη σύγχρονη πολιτική, η συντριπτική πλειονότητα των αποφάσεων ακολουθεί τη λογική της «ζυγαριάς». Σκεφτείτε την απόφαση για την απολιγνιτοποίηση της παραγωγής ενέργειας (απώλεια θέσεων εργασίας από τη μία, ατμοσφαιρική μόλυνση από την άλλη). Ή τη μεταφορά των αρχαίων από τον σταθμό του μετρό στη Θεσσαλονίκη (τα συμφέροντα των κατασκευαστών ενάντια στην καταστροφή της αρχαιολογικής ακεραιότητας) και τον εγκλεισμό των προσφύγων σε στρατόπεδα (παραβίαση των δικαιωμάτων τους έναντι των αντιρρήσεων των ντόπιων στην παρουσία τους).

Ο τρόπος με τον οποίο περιγράφονται τα αντιτιθέμενα συμφέροντα συνήθως προϊδεάζει για το αποτέλεσμα της στάθμισης και οδηγεί στην αμφισβήτησή της. Ηταν ηθικά αποδεκτός ο πυρηνικός βομβαρδισμός της Χιροσίμα; Οδήγησε στον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων αμάχων, ενώ το κέρδος ήταν η συντόμευση του πολέμου.

Αλλά τη στιγμή της απόφασης δεν υπήρχε ασφαλής αιτιακή σχέση μεταξύ της σίγουρης θανάτωσης και του μελλοντικού «θετικού» αποτελέσματος που εξαρτάτο από πολλούς εξωγενείς παράγοντες. Τα σεμινάρια της «πρακτικής ηθικής» εξετάζουν τέτοια υποθετικά σενάρια σύγκρουσης αξιών. Κάτω από ποιες συνθήκες θα βασανίζατε κάποιον αν πιστεύατε ότι μπορεί να έχει πληροφορίες για επικείμενη έκρηξη βόμβας; Ποιον από δυο ανθρώπους που πνίγονται θα σώζατε, έναν ηλικιωμένο σολίστα βιολιστή ή έναν νέο φοιτητή; Ετσι, βοηθούν να ξεκαθαρίσουμε τις αξίες μιας κοινωνίας και τον τρόπο που τις ιεραρχεί.

Ο βωμός της αγοράς

Αυτά τα αφηρημένα παραδείγματα έγιναν απαιτητικές ερωτήσεις στην πανδημία. Η πολιτική της «ανοσίας της αγέλης» αποτελεί την πιο χαρακτηριστική εφαρμογή ενός μηδενιστικού ωφελιμισμού. Αν δεν ληφθούν περιοριστικά μέτρα, θα μολυνθεί το 80% του πληθυσμού και θα αποκτήσει ανοσία, αλλά θα πεθάνουν εκατοντάδες χιλιάδες ηλικιωμένοι και ευπαθείς πολίτες. Οσο η στάθμιση αφορούσε τη μελλοντική ανοσία, η αποδοχή της εκατόμβης των ευάλωτων ήταν δύσκολη. Τώρα όμως μπήκε στη ζυγαριά, δίπλα στη μελλοντική ανοσία, η επανεκκίνηση της οικονομικής δραστηριότητας.

Αρχικά ο Τζόνσον και o έμπιστος σύμβουλός του Ντόμινικ Κάμινγκς είπαν κυνικά «αν πεθάνουν πολλοί, τι να κάνουμε;». Ομως, αναγκάστηκαν να αλλάξουν πολιτική και τώρα, καθώς παρατείνεται η ανάγκη των περιορισμών, η στάθμιση γίνεται πια μεταξύ της σωτηρίας της ζωής και του καπιταλισμού. Ο γνωστός μας Σόιμπλε δήλωσε πως η διάσωση της ανθρώπινης ζωής «δεν έχει απόλυτη» προτεραιότητα έναντι της οικονομίας.

Για τον Τραμπ δεν πρέπει η θεραπεία να είναι χειρότερη από την αρρώστια. Ο αντικυβερνήτης του Τέξας, Νταν Πάτρικ, πιο σαφής, δήλωσε ότι οι ηλικιωμένοι οφείλουν να προθυμοποιηθούν να πεθάνουν προκειμένου να σώσουν την οικονομία για τους νεότερους. Στη Βρετανία, η συντηρητική Telegraph έγραψε ότι «ο COVID-19 μπορεί να αποδειχθεί ευεργετικός, καθώς εξολοθρεύει δυσανάλογα τα γηραιότερα εξαρτημένα άτομα».

Για τους Sunday Times «ο υπερβολικός φόβος της αρρώστιας και του θανάτου έχει αδρανοποιήσει το έθνος και διαβρώνει την εργασιακή ηθική μιας γενιάς». Εχουμε μια σύγχρονη μορφή της ευγονικής, ενός άγριου κοινωνικού δαρβινισμού. Αυτή η θυσία αίματος στον καπιταλισμό είναι η πιο τραγική εξέλιξη και η αποθέωση της νεκροπολιτικής: ο κυρίαρχος αποφασίζει ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει στον βωμό της αγοράς.

Ο φιλελευθερισμός μισεί το κοινό καλό και τις έντονες ιδεολογικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η πολιτική πρέπει να είναι «επιστημονική» και πραγματιστική, οι πολίτες να ασχολούνται με την προώθηση των συμφερόντων και των απολαύσεών τους, ξεχνώντας το καλό ή το αληθινό. Η ηθική είναι ιδιωτικό ζήτημα, ανάμεσα στον Θεό, τον άνθρωπο και τη συνείδησή του. Ο Καντ πίστευε πως το ιδανικό Σύνταγμα μιας κοινωνίας που υποπτεύεται τις ηθικές ικανότητες του ανθρώπου δεν πρέπει να περιλαμβάνει καμία αξία, αρετή ή εκδοχή του καλού.

Χρειάζεται ουδέτερους μηχανισμούς κοινωνικής συνεργασίας, που δεν οδηγούν σε κάποια ιδεολογία ή ηθική. Δύο είναι οι πιο κατάλληλοι: το δίκαιο και η αγορά. Οι ιδιωτικές «αμαρτίες» γίνονται έτσι δημόσιες αρετές. Ο αυστηρός νόμος και η αγορά επιφέρουν τη νομική και εμπορική ένωση της ανθρωπότητας. Γι’ αυτό μόνο οι απαγορεύσεις του νόμου δημιουργούν «ατομική ευθύνη» στον φιλελευθερισμό. Οι άλλες πηγές ηθικής ευθύνης, το κοινό καλό, το δημόσιο συμφέρον, η αγάπη και η έγνοια για τον άλλο δεν είναι δουλειά του φιλελευθερισμού.

Ο φιλελευθερισμός αποτελεί λοιπόν εκδοχή του ωφελιμισμού, αλλά χρησιμοποιεί τα δικαιώματα και τον «χρυσό κανόνα» του Καντ για να περιορίζει τον αξιακό του μηδενισμό. «Να κάνεις στους άλλους ό,τι θέλεις να κάνουν και σε σένα» ή «να αντιμετωπίζεις τον άλλο ως σκοπό και όχι μόνο ως μέσο». Αλλά η ρητορική εγκαταλείπεται όταν απειλείται η αγορά ή όταν το κράτος εμφανίζεται ως η λύση και όχι ως πρόβλημα. Οπως βλέπουμε με τα μέτρα της κυβέρνησης, ο κοινωνικός δαρβινισμός γίνεται εύκολα οικονομικός, μια και η οικονομική επιβίωση είναι δουλειά των εργαζόμενων, όχι του κράτους ή του καπιταλισμού.

Κι όμως, υπάρχει άλλος δρόμος. Η πανδημία μάς θύμισε μεγάλες αλήθειες που είχαμε ξεχάσει: την ανθρώπινη ευαλωτότητα, τη σημασία των δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών, την παρηγοριά της αλληλεγγύης, την υπόσχεση της ισότητας. Η φυσική απόσταση που κρατάμε για να προφυλάξουμε τους πιο ευάλωτους αποτελεί την καλύτερη έκφραση της κοινωνικότητας, του «είμαστε όλοι μαζί». Ανακαλύψαμε πάλι ιδανικά, μάθαμε να μοιραζόμαστε οφέλη και βάρη, να κάνουμε θυσίες ο ένας για τον άλλο. Αν κάνουμε μόνιμα αυτά που εφαρμόσαμε προσωρινά, μπορούμε να ελπίζουμε για το μέλλον.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»