Οι διχογνωμίες γύρω από το ζήτημα των εμβολιασμών κατά του κορονοϊού δεν επιτρέπουν εύκολες κατηγοριοποιήσεις. Ο ίδιος, πρώτα απ’ όλα, έχω εμβολιαστεί και τάσσομαι υπέρ του εμβολιασμού του συνόλου του πληθυσμού, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μου σε τούτο το άρθρο. Με απασχολούν οι διαμάχες μεταξύ των υπέρμαχων του εμβολιασμού και των «αντι-εμβολιαστών» ως κοινωνικό και –με μία έννοια– πολιτικό φαινόμενο, το οποίο δεν είναι μονοσήμαντα ερμηνεύσιμο.

Κατ’ αρχάς, αντι-εμβολιαστές υπάρχουν στις περισσότερες πολιτικές παρατάξεις. Και ταυτόχρονα, όμως, οι ηγεσίες τόσο του κυβερνώντος κόμματος όσο και της αξιωματικής αντιπολίτευσης τάσσονται ανεπιφύλακτα υπέρ του καθολικού εμβολιασμού. Δεν είναι ζήτημα αντιπαράθεσης Δεξιάς – Αριστεράς, ούτε κομματικά ούτε –σε ένα πρώτο επίπεδο ανάλυσης τουλάχιστον– ιδεολογικά.

Ούτε όμως μπορεί εύκολα να ερμηνευθεί η διαμάχη ως σύγκρουση μεταξύ υποστηρικτών του Διαφωτισμού και της επιστημονικής ορθολογικότητας από τη μια και σκοταδιστών ή «ψεκασμένων» από την άλλη. Στο επίπεδο της δημόσιας εκφοράς της εκατέρωθεν επιχειρηματολογίας, μπορεί συχνά να έχουν όντως έτσι τα πράγματα. Το φαινόμενο όμως εκδηλώνεται με πιο υπόρρητους τρόπους, που συνδέονται αμεσότερα με την καθημερινότητα του πολλού κόσμου.

Υπάρχει πολύς κόσμος που φοβάται το εμβόλιο. Χωρίς να ανήκει σε κάποια σκοταδιστική σέχτα, χωρίς να επηρεάζεται συνειδητά από τα κηρύγματα κάποιων συνωμοσιολόγων που μιλάνε για πλεκτάνη που αποσκοπεί στην αλλαγή του DNA μας, απλώς φοβάται τις –όποιες- επικίνδυνες παρενέργειες. Στη νεωτερικότητα και στην αναπτυγμένη καπιταλιστική κοινωνία, παρατηρούμε λοιπόν μια μάλλον πρωτοφανή κατάσταση. Η μεγάλη πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας να επιμένει ότι πρόκειται για δυο τσιμπηματάκια, με κάποιες πιθανές ασήμαντες παρενέργειες και με ελάχιστο κίνδυνο σοβαρών παρενεργειών, και από την άλλη ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού να μην πείθεται και κατά συνέπεια να αρνείται να εμβολιαστεί, παρότι η πανδημία εξακολουθεί να θερίζει.

Σε παλαιότερο άρθρο μου («Αντιφάσεις του σύγχρονου καπιταλισμού» – «Εφ.Συν.», 3.11.2020), είχα προσπαθήσει να εξηγήσω την απώλεια της εμπιστοσύνης πολλών ανθρώπων στην επιστημονική ορθολογικότητα από τις ολέθριες πρακτικές συνέπειες που επιφέρει στη διαβίωσή τους «…η αδυναμία αντιμετώπισης του κορονοϊού [που] εκπηγάζει από την απληστία των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών που επί δεκαετίες επένδυαν στο εύκολο κέρδος αντί στην έρευνα για τη ριζική αντιμετώπιση των ασθενειών, καθώς και από την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας υγείας». Αναμφίβολα, με άλλα λόγια, για το φαινόμενο της δυσπιστίας απέναντι στην επιστήμη ευθύνεται ο ίδιος ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, καθώς και οι κυβερνήσεις στον βαθμό που προτάσσουν την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του.

Υπάρχει όμως και κάτι ακόμη. Πρόκειται για μια διάσταση του φαινομένου βαθύτατα ιδεολογική, που δεν αφορά όμως μόνο τον καπιταλισμό, αλλά την ιδεολογική συνθήκη της νεωτερικότητας εν γένει –κατά τούτο μετέχει σε δαύτην και η Αριστερά. Αναφέρομαι σε κάποια –κυρίαρχη, κατά πώς φαίνεται, στη νεωτερικότητα– αντίληψη περί επιστήμης. Οχι αντίληψη που έχει η ίδια η επιστήμη για τον εαυτό της. Θα έλεγα ότι έχουμε να κάνουμε με μια ιδεολογία περί επιστήμης, σύμφωνα με την οποία η επιστημονική γνώση αναπαρίσταται ως βέβαιη γνώση.

Ενώ ο ίδιος ο επιστημονικός λόγος, με διαφορετικό τρόπο σε κάθε επιστημονικό πεδίο, διαρκώς απαρνείται για τον εαυτό του την ιδιότητα της βεβαιότητας, στην κοινή γνώμη των νεωτερικών κοινωνιών έχει επικρατήσει η αίσθηση ότι επιστημονική αλήθεια και βεβαιότητα περίπου ταυτίζονται. Τούτο μπορεί να αναχθεί σε διάφορες αιτίες. Οπως στο ότι ο επιστημονικός λόγος στη νεωτερικότητα τείνει να αντικαταστήσει δομικά την αυθεντία του θρησκευτικού δόγματος ή ακόμα και στο ότι τα νεωτερικά καθεστώτα τα βόλευε πολλαχώς το μη αμφισβητήσιμο της επιστημονικής εγκυρότητας κατά τις εκάστοτε εξουσιαστικές χρήσεις της επιστημονικής γνώσης.

Αν για επιστήμες όπως η πολιτική οικονομία πολύς κόσμος ήταν ανέκαθεν υποψιασμένος πως ό,τι παρουσιάζεται ως βέβαιη επιστημονική αλήθεια πολύ συχνά είναι αποτέλεσμα διαφορετικών ιδεολογικοπολιτικών επιλογών και ταξικών μεροληψιών, στις βιολογικές επιστήμες και στην ιατρική η ιδεολογία της βεβαιότητας μέχρι πρόσφατα επικρατούσε αδιαφιλονίκητη. Κι όχι μόνον διότι η βιολογία θεωρείται «θετική» επιστήμη, αλλά και επειδή αναμενόμενη είναι η επιθυμία του κόσμου να αισθάνεται πως εναποθέτει την υγεία του και τη ζωή του στη βεβαιότητα της γνώσης των ειδικών.

Στις τεκτονικές αλλαγές που επέφερε η υγειονομική κρίση, περιλαμβάνεται –στο επίπεδο της ιδεολογίας– και η κατάρρευση της εικόνας της βέβαιης γνώσης που απολάμβανε μέχρι τώρα η ιατρική. Συνηθισμένος στην πλάνη της βεβαιότητας, πολύς κόσμος αδυνατεί να κατανοήσει το μόνο αληθινά επιστημονικό επιχείρημα υπέρ των εμβολιασμών: ότι οι κίνδυνοι του εμβολιασμού είναι πιθανολογικά ασύγκριτα μικρότεροι από εκείνους του μη εμβολιασμού.

καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών