Του Jean – Pierre Gaudin*
Στη Γαλλία τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπως και παντού άλλωστε, μας βομβαρδίζουν με στατιστικές τρόμου. Την ίδια στιγμή, οι δημόσιες αρχές επιλέγουν ένα ύφος επιτηδευμένα σοβαρό και κάθετο. Κάθε βράδυ σημαίνουν συναγερμό, με τρόπο επαναλαμβανόμενο, εδώ και ένα μήνα. Σαν να μην έφτανε αυτό, μας απειλούν. Ποινές, πρόστιμα, ακόμα και φυλάκιση περιμένουν όσους δεν επιθυμούν να σεβαστούν αυτούς τους νέους κανόνες, οι οποίοι διαμορφώνουν πλέον μία καθημερινότητα σε πολιορκία.
Θα πρέπει να ειπωθεί ότι αυτό το λεξιλόγιο της πολιτικής εξουσίας επαναλαμβάνεται διαρκώς, με όρους μιλιταριστικού φετιχισμού από τον Εμμανουέλ Μακρόν. «Γενική κινητοποίηση», «είμαστε σε πόλεμο», «μάχη ενάντια στον ιό», «αόρατος εχθρός». Είναι τρομακτικό, γιατί ο στόχος είναι ακριβώς να προκληθεί τρόμος. Προφανώς, το επιθυμητό είναι να μας τρομάξουν, ώστε να φοβόμαστε τον ιό, τις τιμωρίες, τις ελλείψεις σε μάσκες ή σε τεστ, και βέβαια την τελική ασφυξία που μας περιμένει.
Ο καθένας, λοιπόν, στον καιρό του κορονοϊού είναι εξόριστος και φυλακισμένος στο σπίτι του. Πρόκειται για τον μεγάλο εγκλεισμό, όχι εκείνον που μελετούσε ο Μισέλ Φουκώ, σε σχέση με την ιστορία των φτωχών του 18ου αιώνα, αλλά εκείνου που επιφυλάσσεται για το αύριο. Οι άνθρωποι, ιδιαίτερα οι νέοι, ενδέχεται να τρελαθούν. Κυρίως εκείνοι που βρίσκονται στην πιο παραγωγική ηλικία και δεν έχουν γνωρίσει στη ζωή τους κάτι άλλο παρά μόνο την ελευθερία να μετακινούνται και να καταναλώνουν.
Ήδη διαφαίνονται τα πρώτα συμπτώματα της απορρύθμισης του μυαλού. Οι στατιστικές σε σχέση με την κατανάλωση αλκοόλ που αγοράζεται από τα καταστήματα τροφοδοσίας δείχνουν μία αύξηση της κατανάλωσης της τάξης του 15%. Άνθρωποι που συναντιούνται για ένα ποτό κλείνουν τα κινητά τους, για να μην γίνουν αντιληπτοί από τον «Μεγάλο Αδερφό». Και οι ψυχίατροι, με σοβαροφανές ύφος συμβουλεύουν: εάν υποφέρετε πολύ από μοναξιά ή από βαρεμάρα στο σπίτι σας, δεν χρειάζεται να μας καλείτε. Μπορείτε να μιλάτε στους τοίχους, στα αντικείμενα, στο ταβάνι. Να μας ενοχλήσετε μόνο αν σας απαντήσουν κι αυτά…
«Εμβολιαστείτε», «να πίνετε λιγότερο», «μην καπνίζετε». Ό,τι σχετίζονταν με την ιδιωτική σφαίρα γίνεται πλέον κρατική υπόθεση. Στο σύγχρονο κόσμο που ζούμε, η υγεία μας βρίσκεται όλο και περισσότερο υπό επιτήρηση, ακόμα και σε περιόδους χωρίς επεισόδια υγειονομικής κρίσης. Διότι πλέον, η εξουσία ασκείται κυρίως επί του σώματος και δια μέσου του σώματος. Και πάλι ο Φουκώ ανέλυσε σε ιστορικό βάθος την εναλλαγή διαφόρων συστημάτων «κυβερνησιμότητας». Πρώτο είναι εκείνο, το οποίο βέβαια είναι και το πιο απλό, το σύστημα της επιτήρησης του καθένα, το «σύστημα αστυνόμευσης». Έπειτα, στη σύγχρονη εποχή, η γενική πειθάρχηση επιτυγχάνεται μέσα από συλλογικούς θεσμούς, από τη βιομηχανική οργάνωση της εργασίας, από τις στατιστικές. Και τελικά σήμερα, όλο και περισσότερο, με την ανάπτυξη των επιστημών της διαχείρισης του πληθυσμού, του ελέγχου της καθημερινής ζωής, αναπτύσσεται αυτό που αποκαλούμε πλέον «βιοπολιτική». Η σημερινή διαχείριση της υγειονομικής κρίσης και της επιδημίας είναι ένα συμπύκνωμα βιοπολιτικής.
Δεν πρόκειται προφανώς για μία πρωτόγνωρη κατάσταση συλλογικού «μεγάλου φόβου». Πέρα από τους πολέμους, και την κοινωνική απορρύθμιση που επιφέρουν, υπήρξαν και μεγάλες φυσικές καταστροφές, οι τεράστιες επιδημίες της λέπρας και της χολέρας, ακόμα και ο φόβος του άγνωστου κάθε νέας χιλιετίας. Ο φόβος για το έτος 1000, οι προφητείες για απορρύθμιση των υπολογιστών το 2000, ή ακόμα και ανάμεσα στις δύο αυτές ημερομηνίες ο φόβος της έλλειψης ψωμιού που πυροδότησε τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Συχνά τα πάθη και οι φόβοι του κόσμου πυροδοτούνται ακαριαία.
Όμως, ο φόβος αποτελεί και μία στρατηγική, ένα μέσο χειραγώγησης, παλιό όσο κι η εξουσία. Μπορεί να πολλαπλασιάζεται με την τρέχουσα βιοπολιτική πρακτική, αλλά είναι πολύ παλαιότερο. Η πρόκληση φόβου, με στόχο την νομιμοποίηση και την ισχυροποίηση της εξουσίας, μετουσιώνει την εικόνα του φοβισμένου αμνού που σπεύδει γύρω από τον Καλό Ποιμένα. Πρόκειται για ένα αρχαίο φαντασιακό, το οποίο όμως ενεργοποιείται εύκολα. Κάποτε μπόρεσε να πειθαρχήσει τους δουλοπάροικους γύρω από τον πύργο του αφέντη, όπως έκανε και σήμερα με τους σύγχρονους ψηφοφόρους των συστημικών κομμάτων. Πρόκληση φόβου, υπό την απειλή του πολέμου, του εισβολέα, της οικονομικής κρίσης, της βαριάς σκιάς της επιδημίας.
Ας αμφιβάλλουμε λοιπόν!
Παρόλα αυτά, μετά από ένα καταστροφικό τσουνάμι, ή μετά από έναν τυφώνα ορισμένοι λένε: είχαμε δίκιο που προετοιμαστήκαμε και σπεύσαμε. Δεν θα πρέπει να κάνουμε το ίδιο και με μία πανδημία; Αυτή είναι άλλωστε και η μόνη ένσταση που θα μπορούσε κανείς να αντιπαραθέσει σε ένα λόγο πολιτικής αμφισβήτησης, όσο ξεκάθαρος κι αν είναι αυτός. Κι αν τελικά αυτός ο ιός πράγματι ήταν κάτι περισσότερο από μία σοβαρή γρίπη κι εξελισσόταν σε μία μέγα-γρίπη; Μία γρίπη που θα σκότωνε τελικά 10 ή 100 φορές περισσότερους από μία απλή γρίπη, ανατρέποντας την οικονομία όχι στην κατεύθυνση της επιβράδυνσης της παγκοσμιοποίησης προς μία πιο «πράσινη» κατεύθυνση, αλλά εντείνοντας βίαια τη φτώχεια;
Ας είμαστε επιφυλακτικοί σήμερα!
Αμφισβήτηση και διπλή επαγρύπνηση, λοιπόν, σε δύο μέτωπα. Πρώτον, σε ό,τι αφορά τον πραγματικό υγειονομικό κίνδυνο. Από την άλλη, όμως, υπάρχει η έννοια του φόβου ως πολιτικού ελιγμού, ως παραδοσιακού μοχλού νομιμοποιητικών αντανακλαστικών και ως ραφιναρισμένου όπλου της βιοπολιτικής. Αυτόν ακριβώς το φόβο πρέπει να κατανοήσουμε και να πολεμήσουμε σήμερα, διότι γνωρίζουμε ότι θα θρέφει διαρκώς συντηρητικά αντανακλαστικά στο εκλογικό σώμα. Κι όταν θα μεταβληθεί σε απελπισία, προφανώς θα θρέψει και την Ακροδεξιά.
* Ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Ινστιτούτου Πολιτικών Σπουδών του Aix-en-Provence της Γαλλίας
Μετάφραση: Νικόλας Κουντούρης
