Το ενδεχόμενο άμεσης κατάρρευσης της δεύτερης μεγαλύτερης κατασκευαστικής εταιρείας της Κίνας απειλεί να συμπαρασύρει ολόκληρο τον πλανήτη. Οχι τόσο με τις οικονομικές της επιπτώσεις αλλά με τη συνειδητοποίηση ότι σύντομα θα ζούμε σε ένα γιγαντιαίο σχήμα Πόνζι.

Πριν από έναν αιώνα και έναν χρόνο η αμερικανική Δικαιοσύνη έστελνε στη φυλακή τον άνθρωπο που έδωσε το όνομά του στο λεγόμενο «σχήμα Πόνζι» – τη θρυλική απάτη στην οποία ο δράστης υφαρπάζει χρήματα επενδυτών και προσφέρει ένα τμήμα τους σαν κέρδος σε προηγούμενα θύματά του.

Ολα ξεκίνησαν όταν ο Ιταλός Τσαρλς Πόνζι διαπίστωσε ότι αρκετές ευρωπαϊκές εταιρείες έστελναν στις ΗΠΑ επιστολές στις οποίες τοποθετούσαν κουπόνια με το τέλος των ταχυδρομικών τελών (IRC) με τα οποία ο αποδέκτης μπορούσε να αγοράσει γραμματόσημα για να απαντήσει στις επιστολές. Λόγω του πληθωρισμού που επικράτησε στην Ευρώπη μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κάποιος μπορούσε να προμηθευτεί πιο φτηνά IRC σε χώρες όπως η Ιταλία και με αυτά να αγοράζει γραμματόσημα μεγαλύτερης αξίας στις ΗΠΑ. Πραγματοποιούσε δηλαδή αυτό που οι οικονομολόγοι ονομάζουν αρμπιτράζ.

Τα κέρδη από αυτή τη διαδικασία, αν και υπαρκτά, ήταν πρακτικά ελάχιστα, ενώ ο Πόνζι δεν είχε βρει τρόπο να εξαργυρώνει τα γραμματόσημα σε δολάρια. Παρ’ όλα αυτά κατάφερε να πείσει εκατοντάδες ανυποψίαστους επενδυτές ότι για κάθε δολάριο που του έδιναν θα τους προσέφερε κέρδη 50% σε 45 ημέρες ή 100% σε 90 ημέρες. Για όσο διάστημα, λοιπόν, έβρισκε νέους πελάτες μπορούσε να ικανοποιεί τα αιτήματα των προηγούμενων. Το σχέδιο θυμίζει τη λεγόμενη πυραμίδα (ή αεροπλανάκι) με τη διαφορά ότι τα θύματα δεν χρειάζεται να βρουν τα ίδια τους επόμενους «πελάτες» της απάτης και συνήθως πιστεύουν ότι έχουν πραγματοποιήσει μια νόμιμη επένδυση. Ενδεχομένως το σχέδιό του να επιβίωνε για αρκετά ακόμη χρόνια εάν η εφημερίδα Boston Post δεν αποκάλυπτε την απάτη τον Ιούλιο του 1920.

Ο Πόνζι δεν ήταν ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που θα έστηνε μια τέτοια «επένδυση». Ο Κάρολος Ντίκενς είχε περιγράψει ανάλογες πρακτικές στα μυθιστορήματά του από το 1842, ενώ ο διάσημος χρηματιστής Μπέρνι Μάντοφ, που πέθανε πριν από μερικούς μήνες στη φυλακή, είχε πραγματοποιήσει ένα ανάλογο «σχήμα Πόνζι» ξαφρίζοντας την υψηλή κοινωνία των ΗΠΑ.

Αρκετοί θυμήθηκαν, όμως, τον Τσαρλς Πόνζι και τις τελευταίες εβδομάδες όταν η κολοσσιαία κατασκευαστική εταιρεία Evergrande της Κίνας άρχισε να φλερτάρει με την οικονομική κατάρρευση – η οποία (θεωρητικά τουλάχιστον) θα μπορούσε να προκαλέσει στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα ανάλογη αναστάτωση με την κατάρρευση της Lehman Brothers τo 2008.

Οπως εξηγούσε πρόσφατα και το περιοδικό Forbes, «η Evergrande είναι ουσιαστικά ένα σχήμα Πόνζι, στο οποίο η εταιρεία λαμβάνει προκαταβολικά τα χρήματα για την κατασκευή ενός διαμερίσματος και χρησιμοποιεί τμήμα των εσόδων για να ολοκληρώσει προηγούμενες κατασκευές που είχε αναλάβει». Το σχέδιο μπορεί να λειτουργεί μόνο για όσο διάστημα επιταχύνεται αυτή η διαδικασία, αλλά είναι βέβαιο ότι θα καταρρεύσει όταν η αγορά κατοικίας επιβραδύνει, έστω και για λίγο, την ανάπτυξή της. Οπως επισημαίνουν πλέον αρκετοί αναλυτές, η Κίνα αποτελεί απλώς ακόμη έναν μαθητευόμενο μάγο του δυτικού καπιταλισμού, ο οποίος σύμφωνα με τον καθηγητή κοινωνιολογίας Λι Μόναγκαν έχει εισέλθει σε μια φάση γενικευμένης μαντοφοποίησης (Madoffization).

Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα ο αναλυτής Μάικλ Ρόμπερτς εντόπισε τα σημερινά προβλήματα της Κίνας στη… Μάργκαρετ Θάτσερ. Τα προβλήματα, εξηγεί, «ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του ’90, όταν η κινεζική κυβέρνηση επέτρεψε στις κρατικές επιχειρήσεις να μεταβιβάσουν στους υπαλλήλους τους τα στεγαστικά περιουσιακά τους στοιχεία. Πρόκειται στην ουσία για μια παραλλαγή της απόφασης που έλαβε η Θάτσερ το 1980 να δώσει σε πέντε εκατομμύρια οικογένειες το δικαίωμα να αγοράσουν τα council houses (είδος εργατικών κατοικιών που προηγουμένως ανήκαν σε δήμους και κοινότητες).

Για την Κίνα, το επόμενο βήμα, από την είσοδο ιδιωτών στην αγορά κατοικίας, ήταν ότι τα νέα διαμερίσματα και σπίτια δεν κατασκευάζονταν πλέον ως τόπος κατοικίας αλλά ως μέσο κερδοσκοπίας. Η δημιουργία ενός σχήματος Πόνζι ήταν πια θέμα χρόνου. Αυτό που κανένας, όμως, δεν μπορούσε να προβλέψει ήταν ότι μέσα από αυτό θα δημιουργούνταν η δεύτερη μεγαλύτερη εταιρεία κατασκευών στην Κίνα, που τώρα απειλεί τη σταθερότητα της κινεζικής οικονομίας με ένα χρέος 300 δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Το πρόβλημα, όμως, αν δεχθούμε όσα έλεγε σε παλαιότερη συνέντευξή του και ο καθηγητής Ντέιβιντ Χάρβεϊ, είναι ότι ολόκληρος ο πλανήτης κινείται προς την κατεύθυνση δημιουργίας ενός «Πόνζι καπιταλισμού». Καθώς τεράστιες ποσότητες πλασματικού κεφαλαίου κυκλοφορούν και ανατροφοδοτούνται, εξηγούσε ο Χάρβεϊ, αποκτούν σταδιακά τη μορφή ενός σχήματος Πόνζι, το οποίο μπορεί να παραμείνει σε λειτουργία για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Εναν αιώνα λοιπόν μετά την καταδίκη του Τσαρλς Πόνζι, η λογική που διέπνεε τις απάτες του απειλεί να κυριαρχήσει στην παγκόσμια οικονομία. Και όπως συμβαίνει πάντα, αν έχεις κάνει μια μικρού ή μεσαίου μεγέθους απάτη (όπως ο Πόνζι και ο Μάντοφ) καταλήγεις στη φυλακή, ενώ αν την ενσωματώσεις στο κυρίαρχο οικονομικό σύστημα στέλνεις στη φυλακή τα θύματά σου.