Πριν από μία εβδομάδα, στις 9 Νοεμβρίου, συμπληρώθηκαν 32 χρόνια από την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Το ότι αυτό το γεγονός, στην παγκόσμια ιστορική συνείδηση, σηματοδοτεί την κατάρρευση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού», και όχι, για παράδειγμα, η επίσημη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης που συνέβη περίπου δύο χρόνια αργότερα, προκαθορίζει σε τεράστιο βαθμό και την επικρατούσα πρόσληψη της εν λόγω κατάρρευσης. Τούτη έχει δύο πλευρές, που αλληλοσυμπληρώνονται. Από τη μια, η ισχυρότερη καπιταλιστική χώρα της Ευρώπης, η Γερμανία, ενώθηκε επιτέλους με τον εαυτό της. Και, από την άλλη, έκλεισαν επιτέλους οι «πληγές» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Που σημαίνει –αν αυτό το ψάξουμε λίγο πιο συγκεκριμένα– ότι η διεθνής κοινότητα έπαψε πλέον να «τιμωρεί» τη Γερμανία για τον ναζισμό και τις καταστροφικές του συνέπειες.
Ο «σύντομος 20ός αιώνας», που σύμφωνα με τον Ερικ Χόμπσμπομ άρχισε με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τελείωσε με τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης, συμπυκνώνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο συμβολικά σε μια από τις –ας πούμε– «ηπιότερες» εκδοχές της θεωρίας των δύο άκρων. Το ένα «άκρο», ο κομμουνισμός, μαζί με τη βίαιη διαίρεση που επέβαλε στην καρδιά της Ευρώπης επί τόσες δεκαετίες, ως εκδικητική συνέπεια της θηριωδίας του άλλου «άκρου», του γερμανικού επεκτατισμού και του ναζισμού. Κάπως έτσι έχει καταχωνιαστεί στα βάθη της κυρίαρχης συλλογικής μνήμης η ιστορία της οργανωμένης Αριστεράς –ως ένα ειδεχθές παρελθόν, άρρηκτα συνδεδεμένο με την εφιαλτική περίοδο των Παγκοσμίων Πολέμων και της διαιρεμένης Ευρώπης που έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί.
Για να έρθουμε και «στα δικά μας», το γεγονός ότι ένα κόμμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς κυβέρνησε μια ευρωπαϊκή χώρα επί τεσσεράμισι έτη αποτέλεσε όντως μια «αριστερή παρένθεση» στην κυρίαρχη αφήγηση. Απομένει η Αριστερά να διερευνήσει κάποια πράγματα που αφορούν την «παρένθεση» και το «κλείσιμό» της. Πέρα από τις συγκυρίες των μνημονίων, που εξηγούν μόνο τη βραχυπρόθεσμη διάσταση του φαινομένου: εκτίναξη της δημοτικότητας της Αριστεράς, λόγω των κοινωνικών επιπτώσεων του πρώτου και του δεύτερου μνημονίου, απώλεια της δύναμής της, εξαιτίας της αναγκαστικής εφαρμογής του τρίτου μνημονίου από την ίδια.
Στη δεύτερη παράγραφο της «18ης Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» (1852 – δεύτερη έκδοση: 1869), ο Μαρξ είχε πει: «Οι άνθρωποι φτιάχνουν τη δική τους ιστορία, αλλά όχι με τη δική τους ελεύθερη βούληση – όχι υπό συνθήκες που έχουν επιλέξει οι ίδιοι αλλά υπό τις δεδομένες και κληρονομημένες συνθήκες που έχουν να αντιμετωπίσουν». Κατά την άποψή μου, τούτο αποτελεί ένα από τα πιο παρερμηνευμένα αποφθέγματα του ιδρυτή του ιστορικού υλισμού. Εχει δοθεί εξ ολοκλήρου έμφαση στο κομμάτι από το πρώτο «αλλά» και μετά. Προκύπτει έτσι ένας ντετερμινισμός, που αναγνωρίζει μόνο τις συνθήκες που περιορίζουν τη βούληση και παραμελείται η τεράστια σημασία της πρώτης φράσης: «Οι άνθρωποι φτιάχνουν τη δική τους ιστορία…».
Ας το θέσουμε σχηματικά, για την οικονομία τούτου του μικρού κειμένου. Στην παρούσα φάση, οι «δεδομένες και κληρονομημένες συνθήκες που έχει να αντιμετωπίσει» η Αριστερά είναι ότι η παγκόσμια επικράτηση του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, στο επίπεδο της ιδεολογίας και της συλλογικής μνήμης, συνοδεύεται από την εικόνα μιας τελειωμένης –έστω, στην καλύτερη περίπτωση, ηρωικής– Αριστεράς, χαμένης στα βάθη της αιματοβαμμένης ιστορίας του 20ού αιώνα. Το να «φτιάξει τη δική της ιστορία» όμως δεν είναι χαμένη υπόθεση. Η Αριστερά οφείλει να επανιδρύσει τον εαυτό της, λαμβάνοντας υπόψη ακριβώς το ότι η επανίδρυσή της εξαρτάται από το να πειστεί ο κόσμος πως η Αριστερά είναι κάτι πολύ ευρύτερο και βαθύτερο από το κίνημα που σημάδεψε τη μοίρα του με τους ηρωικούς αγώνες αλλά και τη μεγάλη ήττα του 20ού αιώνα.
Η Αριστερά γεννήθηκε με τον Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση –όταν τα επαναστατικά κινήματα συνδέθηκαν με κάποιες οικουμενικές αρχές. Ο μαρξισμός, ως ιστορικός υλισμός, δεν είναι παρά η ριζοσπαστική προσπέλαση της επιστημονικής ορθολογικότητας του Διαφωτισμού στο ομιχλώδες πεδίο της ιστορίας των ταξικών αγώνων. Υποστηρίζοντας πως οι αγώνες για τον εκδημοκρατισμό όλων των επιπέδων του κοινωνικού βίου και η επανενεργοποίηση της επιστημονικής ορθολογικότητας σε όλους τους τομείς της γνώσης αποτελούν τα δύο κύρια προτάγματα της Αριστεράς στην απόπειρά της να επανιδρυθεί, ας έχουμε κατά νου και μια στρατηγικά ευνοϊκή συνθήκη του παρόντος. Δημοκρατία και επιστήμη, την εποχή του εντεινόμενου αυταρχισμού και της υγειονομικής κρίσης, είναι τα πεδία όπου ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός αποκαλύπτεται προγραμματικά εχθρικός στο πρώτο και εγγενώς ανίκανος στην εφαρμογή του δεύτερου.
καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
