Ανθρωποι Δεύτερο Θέμα

Ο Χάινριχ Χάινε

01/01/2021

Θα σας χτυπά τη βάρβαρη και κούφια κεφαλή

το ίδιο σφυρί που τ’ άγαλμα κομμάτιασε του Χάινε,

μα η μέρα πάντα των Ποιητών τα μέτωπα φιλεί

κι’ άστρινες μνήμες των νεκρών γενεών σε λήθης χάη ‘ναι.

Γ. Ρίτσος

Από σχόλιο του Σπύρου Καρυδάκη:

Ο μεγάλος Γερμανός ποιητής Χάινριχ Χάινε (1797-1856) υπήρξε εχθρός των θρησκειών και κάθε πολιτικής τυραννίας. Δημοσίευε έργα του μεταξύ άλλων στην εφημερίδα Vorwärts! (Εμπρός!) που εξέδιδε στο Παρίσι ο Καρλ Μαρξ, με τον οποίο και συνεργάστηκε στενά. Πίστευε, όμως, ότι η θεωρία του «ιστορικού υλισμού», ανάγοντας τα πάντα στην οικονομία, παραβλέπει οικτρά τον υποκειμενικό παράγοντα και διαστρεβλώνει τις αιτίες παραγωγής και ανάπτυξης του πολιτισμού, ιδέα που, φιλοσοφικά επεξεργασμένη κατά τον 20ό αιώνα, αποτέλεσε ένα από τα κυριότερα θεωρητικά πεδία της κριτικής του μαρξισμού από την πλευρά της ελευθεριακής Αριστεράς.

Έγραψε αριστουργηματική πολιτικοσατιρική ποίηση με ειρωνεία που σπάει κόκκαλα και τέλειο στίχο, όπως τα μεταφραζόμενα εδώ Μαρία Αντουανέτα και Προς καθησυχασμόν. Κυνηγήθηκε για χρόνια από το γερμανικό κράτος, εξορίστηκε, τα έργα του απαγορεύτηκαν και καταστράφηκαν. Πέθανε πάμφτωχος, παράλυτος από αρρώστια που του γέννησαν οι κακουχίες. Στα χρόνια του Ναζισμού, δεδομένου μάλιστα ότι ήταν και Εβραίος, τα βιβλία του απαγορεύτηκαν ξανά και κάηκαν, παρ’ ότι λάτρεψε την πατρίδα του Γερμανία και ύμνησε κάθε καλό της με συγκλονιστική ευαισθησία.

Για τη σύγχρονη Γερμανία αποτελεί μεγάλο πρόβλημα. Από τη μια είναι ένας από τους κορυφαίους ποιητές και στυλίστες της γερμανικής γλώσσας, μαζί με τον Γκέτε, τον Νίτσε και τον Ρίλκε· ο Νίτσε έγραψε στο Ecce Homo: «θα ειπωθεί κάποτε ότι ο Χάινε κι εγώ είμαστε, μακράν, οι πρώτοι δεξιοτέχνες της γερμανικής γλώσσας». Από την άλλη, όμως, οι επαναστατικές του ιδέες και τα πάμπολλα ποιήματα και κείμενά του που χτυπούν στην ίδια την ουσία του κάθε ολοκληρωτισμό, και ειδικά τη διαχρονική γερμανική αντίληψη για το αδιακύβευτο της κρατικής και οικονομικής εξουσίας επάνω στον πολίτη, τον καθιστούν διηνεκώς εχθρό κάθε απολυταρχίας και βέβαια κάθε καθεστωτικής διανόησης.

Δεν είναι τυχαίο ότι για το έργο του και την πολιτική του δράση βρίσκει κανείς σήμερα στο διαδίκτυο εκτενέστερα και πολύ πιο εμπεριστατωμένα κείμενα στα Αγγλικά, παρά στα Γερμανικά. Το ποίημα του Χάινριχ Χάινε Οι υφαντουργοί της Σιλεσίας, ή Tραγούδι των υφαντουργών (Weberlied), γράφτηκε με αφορμή την εξέγερση των υφαντών που εργάζονταν στα υφαντουργεία της Σιλεσίας, κέντρο της γερμανικής βιομηχανίας παραγωγής υφασμάτων.

Η εξέγερση κράτησε από τις 3 έως τις 6 Ιουνίου 1844 και, μετά από άγριες οδομαχίες, πνίγηκε στο αίμα από τον στρατό του Πρώσου βασιλιά Φρειδερίκου Γουλιέλμου 4ου: 11 εξεγερμένοι σκοτώθηκαν, 24 τραυματίστηκαν βαριά, πάμπολλοι καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης και δημόσιες μαστιγώσεις. Το ποίημα δημοσιεύτηκε στις 10 Ιουλίου 1844 σε μια πρώτη μορφή και με τον τίτλο Die armen Weber, Οι φτωχοί υφαντουργοί, στη γερμανόφωνη εφημερίδα Vorwärts! (Εμπρός!) που εξέδιδε ο Καρλ Μαρξ στο Παρίσι, όπου ζούσε τότε εξόριστος κι ο ποιητής. Αμέσως τυπώθηκε σε 50.000 μονόφυλλα και μοιράστηκε στις εξεγερμένες περιοχές.

Η εξέγερση του 1844 είναι η κορυφαία μιας μεγάλης σειράς ξεσηκωμών των εργαζόμενων στη γερμανική βιοτεχνία και μετέπειτα βιομηχανία παραγωγής υφασμάτων και ενδυμάτων: Εξέγερση των υφαντουργών του Άουκσμπουργκ το 1784/85 και το 1794/95, του Έμπερφελντ το 1783, του Κρέφελντ το 1828, των εργατοραφτών του Βερολίνου το 1830, του Ρόνενμπουργκ το 1841. Κυρίως όμως σηματοδοτεί την εποχή της βιομηχανοποίησης στη Γερμανία και την ανάπτυξη του γερμανικού καπιταλισμού.

Μια σειρά νόμων και πράξεων του πρωσικού κράτους, το οποίο λίαν συντόμως θα εξελισσόταν σε αυτοκρατορία και θα ονομαζόταν «Δεύτερο Γερμανικό Ράιχ», υπαγορευμένων από τη ραγδαία αναπτυσσόμενη γερμανική κεφαλαιοκρατία, εξόντωσε οικονομικά την πλειοψηφία του γερμανικού λαού, που ήταν κυρίως αγρότες, τεχνίτες και μικροϊδιοκτήτες, οδηγώντας κατά εκατομμύρια τους ανθρώπους από τα χωριά και τις μικρές πολιτείες στις μητροπόλεις Γερμανίας και εξωτερικού, όπου έλπιζαν να βρουν εργασία στα μεγάλα εργοστάσια και γενικά στο νέο οικονομικό πλαίσιο που προωθούσε ο καπιταλισμός. Εκεί όμως αντιμετώπισαν εξουθενωτική δουλειά μέχρι και 14 ώρες τη μέρα, μεροκάματα λιμοκτονίας, απουσία δικαιωμάτων, κατευθυνόμενη κοινωνική, πολιτισμική και ανθρώπινη υποβάθμιση, καθώς και τρομακτική κρατική και κοινωνική βία.

Ξέρουμε ότι το μοντέλο αυτό της βιομηχανοποίησης και της καπιταλιστικής ανάπτυξης, που πρωτοδοκιμάστηκε στην Αγγλία ήδη μετά την ήττα της Γαλλικής Επανάστασης, εφαρμόστηκε με τον ίδιο τρόπο από τα μέσα του 19ου αιώνα σ’ όλη την Ευρώπη — ύστερα στις Η.Π.Α. και σ’ όλο τον πλανήτη.

Ξέρουμε επίσης ότι το αποτέλεσμα ήταν η γέννηση της κοινωνικής τάξης που ονομάστηκε προλεταριάτο, μα και η ανάπτυξη των θεωριών του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, καθώς και των ανάλογων κοινωνικών κι επαναστατικών κινημάτων.

Σήμερα, που τουλάχιστον στις πιο ανεπτυγμένες χώρες οι αγώνες των εργαζόμενων, ήδη από την εποχή των υφαντουργών του Χάινε μέχρι πρόσφατα, είχαν σαν αποτέλεσμα μια έστω επισφαλή οικονομική ευμάρεια της πλειοψηφίας των ανθρώπων και την ανάπτυξη μιας έστω μονίμως εν κινδύνω μικρής ιδιοκτησίας, ο πλανητικός πια καπιταλισμός προωθεί ξανά την επαναπρολεταριοποίηση ή μάλλον την υποπρολεταριοποίηση των πολιτών παντού στον κόσμο, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και με τα ίδια ακριβώς απότελέσματα όπως και στα 1844: Οικονομική εξόντωση· καταστροφή αγροτών, τεχνιτών και μικροεπαγγελματιών· καταστροφή της μικρής ιδιοκτησίας και των μικρών επιχειρήσεων· μετακινήσεις πληθυσμών μέσω της καταναγκαστικής μετανάστευσης και της προσφυγιάς, με σκοπό την ευκολότερη χειραγώγηση και τη σκλαβοποίησή τους· εξοντωτική δουλειά από 10 ώρες και πάνω· μεροκάματα λιμοκτονίας· απουσία δικαιωμάτων· κατευθυνόμενη κοινωνική, πολιτισμική και ανθρώπινη υποβάθμιση, καθώς και τρομακτική κρατική και κοινωνική βία.

Αντίθετα λοιπόν απ’ ό,τι πιστέψαμε πολλοί από μας, οι εργάτες, οι αγρότες, οι τεχνίτες και οι μικροϊδιοκτήτες είναι εκείνοι που ο καπιταλισμός θεωρεί εχθρούς του, ενώ τα υποπρολεταριοποιημένα στρώματα των μητροπόλεων, οι μάζες των αδιάφορων στα πάντα και παθητικών κυνηγών της επιβίωσης σε καιρούς καταστροφής, που ούτε μπορούν ούτε θέλουν να έχουν οποιαδήποτε συμμετοχή στις κοινωνικές και πολιτισμικές διεργασίες, είναι ακριβώς το υλικό που η κεφαλαιοκρατία θεωρεί ιδανικό πεδίο ανάπτυξής της — αρκεί να ξεκάνει οποιονδήποτε προσπαθεί να τους αφυπνίσει και να τους οργανώσει, όπως έκαναν, ο καθένας με τον τρόπο του, ο (τότε) Μαρξ κι ο Χάινε με τα έργα τους και την πολιτική τους δράση.

Έτσι, το ποίημα του Χ. Χάινε ξαναγίνεται επίκαιρο, δεδομένου μάλιστα ότι ο καπιταλισμός χρησιμοποιεί ξανά τη Γερμανία ως αιχμή του δόρατος για την καταστροφή των λαών της Ευρώπης.

Η παγκοσμιοποιημένη κεφαλαιοκρατία, με όργανο το γερμανικό κράτος, ήδη έχει σκλαβοποιήσει ολόκληρη την πρώην ψευτοκομμουνιστική Κεντρική Ευρώπη, τα Βαλκάνια, και καταστρέφει την Ελλάδα με το βλέμμα στις άλλες μεσογειακές χώρες.

Το γερμανικό εθνικιστικό σύνθημα «Με τον Θεό για τον βασιλιά και την πατρίδα», στο οποίο απαντάει ο Χάινε με τις τρεις κατάρες του, ξαναζεί και πάλι σήμερα στη υπηρεσία της σύγχρονης νεοφεουδαρχικής τυραννίας, μόνο που τη θέση του βασιλιά έχει πάρει η «εκλεγμένη κυβέρνηση» και τη θέση της καταναγκαστικής «πατρίδας» η Ευρωπαϊκή Ένωση, οι μεταφασιστικοί θεσμοί της οποίας κυβερνούν πλέον ευθέως τα μικρότερα κράτη, αναιρώντας κάθε έννοια εθνικής ελευθερίας και αυτοδιάθεσης.

Όσο για τον Θεό που αναφέρει ο Χάινε, στήριζε και στηρίζει πάντα την ιδεολογική οικονομία κάθε καταπιεστικής εξουσίας. Το 1821 ο Χάινε είχε γράψει στο θεατρικό του έργο Almansor την περίφημη φράση που αλήθεψε έκτοτε πολλές φορές για τα έργα του ίδιου κι όσων ελεύθερων ανθρώπων έχουν ανθρωπιστική πολιτική άποψη και τη διακηρύσσουν θαρραλέα, όπως αλήθεψε, αλίμονο, και για το κάψιμο ανθρώπων. Φράση που πρέπει να τη θυμηθούμε πάλι σήμερα, δεδομένου ότι, με την επίθεση του καπιταλιστικού ολοκληρωτισμού μα επίσης του πιο πρωτόγονου φασισμού και της θρησκευτικής παράνοιας, ξαναεπιχειρείται σ’ όλο τον κόσμο η απαγόρευση και το κυνήγι οποιωνδήποτε ιδεών έχουν τη δύναμη να αφυπνίζουν και να εξεγείρουν: «Εκεί που καίει κανείς βιβλία, θα κάψει κάποιος στο τέλος και ανθρώπους».